3-Mavzu: Turkiyaning aholi geografiyasi

Turkiya aholisining tarmoqlardagi bandlik strukturasi³

Tarmoqlar	1980	2000	2005	2010	2015	2019
Qishloq xo‘jaligi	50%	48%	34%	29%	27,3%	19,3%
Sanoat	12%	14%	18%	24%	25,4%	19,7%
Xizmat ko‘rsatish	38%	38%	48%	45%	47,3%	57,4%
Qurilishda						5.5%

Ish bilan bandlarning 17,3 foizi qishloq xo'jaligida, 19,7 foizi sanoatda, 5,5 foizi qurilishda va 57,4 foizi xizmat ko'rsatish sohasida band bo'lgan. O'tgan yilning shu davriga nisbatan ish bilan band bo'lganlar tarkibida qishloq xo'jaligining ulushi 0,4 foiz darajaga, qurilish sohasining ulushi 1,8 foiz darajaga kamaydi, xizmat ko'rsatish sohasining ulushi 2,1 foiz darajaga oshdi. Ish bilan ta'minlanganlar tarkibida sanoatning ulushi o'zgarmadi. Xuddi shu davrda; Qishloq xo'jaligidagi ishsizlik darajasi 4,2 foizga oshib, 16,1% deb baholandi. Yoshlarning (15-24 yosh) ishsizlik darajasi 7,5 foizga o'sishi bilan 25,2 foizni tashkil etgan bo'lsa, 15-64 yosh guruhida 4 foizga oshgan holda 14,3 foizni tashkil etdi.
Turkiya Palatalar va birjalar birlashmasi (TOBB) 2019 yil sanoat salohiyati to'g'risidagi hisobotni e'lon qildi. Shunga ko'ra, 2018 yilda 73 ming 303 bo'lgan ishchilarning soni 2019 yilda 3,3 foizga o'sib, 75 ming 681 taga etdi.
Sanoat sig'imi to'g'risidagi ma'lumotlarga ega bo'lgan muassasalarda ishlovchilarning umumiy soni 3 million 179 ming 754 kishini tashkil etdi va o'tgan yilga nisbatan 1,5 foizga ko'paydi.
Ishonchli ma'lumotlarga ko'ra, ish bilan ta'minlanish darajasi eng yuqori bo'lgan dastlabki 5 viloyat sifatida

• 
  Istanbul (677 ming 474)
  
• 
  Bursa (273 ming 871)
  
• 
  Izmir (216 ming 397)
  
• 
  Kocaeli (204 ming 419)
  
• 
  Anqara (172 ming 585)
  

Eng kam ishchilarga ega bo'lgan joylar

• 
  Ardahan (270)
  
• 
  Bayburt (344)
  
• 
  Hakkari (415,
  
• 
  Tunceli (748)
  
• 
  Iğdır (762).
  

2018-2019 yillarda KO'B sanoat korxonalarining bandlikdagi ulushi 64,6 foizdan 64 foizga tushdi, yirik firmalarning ulushi esa 35,4 foizdan 36 foizgacha ko'tarildi.

O'tgan yilga nisbatan eng ko'p ish bilan ta'minlangan shaharlarda Agri (48,6 foiz), Bayburt (36 foiz), Mush (31,1 foiz), Bitlis (27.6 foiz) va Kilis (27.2 foiz). bo'lganligi ko'rinib turardi. Xuddi shu davrda sanoatda bandlikning eng kam pasaygan shaharlari Hakkari (30,7 foiz), Siirt (25,4 foiz), Bingo'l (25.3 foiz), Tunceli (17.4 foiz) va Kars (12.4 foiz) bo'ldi.
Mintaqalar bo'yicha ish bilan taminlanaganlik 2019 yilga nisbatan, Markaziy Anadolida 7,2 foiz, Yaqin Sharq Anadolida 6,5 ​​foiz va Janubi-Sharqiy Anadolida 4 foiz o'sishga erishildi. Sanoat bandligi darajasi eng past bo'lgan hududlar Shimoli-sharqiy Anadolu (3,6 foiz), G'arbiy Marmara (1,3 foiz) va Sharqiy Marmara (0,5 foiz).
Turkiyada ishsizlar soni 2019 yilning mart oyida 1 million 334 ming kishiga ortib, 4 million 544 ming kishini tashkil qildi. Turkiya Statistika Instituti (TUIK) ma'lumotlariga ko'ra, fevral-mart-aprel oylarida ishsizlik darajasi 4 foizlik punktga, 14,1 foizni tashkil qildi. Oldingi oyda 14,7 bo'lgan ishsizlikning bir oz yaxshilanishi kuzatilgan bo'lsa-da, har yili juda yuqori bo'lganlar orasida eng qiziqarli va go'zallari ushbu sohada ishlaydiganlar tomonidan kelgan.
Turkiyada ish bilan band bo'lganlar soni o'tgan yilning shu davriga nisbatan 704 ming kishiga kamaydi va 27 million 795 ming kishi ish bilan ta'minlandi, bu esa 1,7 foiz pasayib 45,4% pasayishni anglatadi. Ushbu davrda qishloq xo'jaligida band bo'lganlar soni 240 mingga, qishloq xo'jaligidan tashqari sohalarda ishlovchilar soni 464 ming kishiga kamaydi.
Shuningdek Turkiyada aholining bandligi strukturasi mamlakatning turli hududlarida turlicha bo‘lib, bu o‘sha hududdagi tarmoqlarda yaratilgan ishchi o‘rinlari va o‘sha hududlarda ba’zi tarmoqlarning nisbatan yaxshi rivojlanganini va hududning qanchalik shaharlashganini izohlaydi.
XX asrning 2- yarmiga kelib mehnat migratsiyasi u yoki bu darajada dunyoning xar bir mamlakatigao‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Uch mintaqaning Osiyo, Yevropa va Afrika mintaqalarining chorrahasida joylashgan Turkiya geografik qulayligi qaysidir darajada mamlakatningmigratsiya spesifikasi ya’ni xususiyatini belgilab berdi. Tarixdan Turkiya ishchi kuchini yetkazib beruchi ya’ni donor mamlakat bo‘lib, u ikkinchi jahon urushidan so‘ng G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga, 70-yillarga kelib esa Fors ko‘rfaziga ishchi kuchini eksport qila boshladi.
1961 yilda Konstitutsiyaga muvofiq mamlakat fuqarolari erkin chiqib ketish va kirib kelish imkoniyatini qo‘lga kiritdilar. Aynan shu davrdan turk ishchi kuchining G‘arbiy Yevropa mamlkatlariga ommaviy migratsiyasi boshlanib ketdi, bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Ushbu davrdagi migratsiyaning ichki omillari bular:

1. 
   Mamlakatning agrar sohadagi aholisining ko‘payib ketishi tufayli, Turkiyada yuqori darajadagi ishsizlikning xukm surishi
   
2. 
   Inflyatsiyaning yuqori ko‘rsatkichi
   
3. 
   Kam ish haqi
   

Malakasiz ishchi kuchining mamlakatdan emigratsiya qilishi ijobiy omil deb qaralgan. Buning sababi esa malakasiz ishchilarning borib malaka orttirishlari va ularni yuqori texnologiyalarni o‘rganish va undan foydalanishga doir bilimlaridan ular mamlakatga qaytib kelganlaridan keyin mahalliy korxonalarda ishlatishi rejalashtirilgan.
Shunisi ahamiyatga molikki, turk migrantlarning mamlakatga yuborayotgan valyuta o‘tkazmalari o‘sha davrda Turkiyaning asosiy daromad manbalaridan biri edi. O‘z navbatida G‘arbiy Yevropa mamlakatlari ikkinchi jahon urushidan so‘ng butunlay barbod bo‘lgan infratuzilmani qayta tiklash va past malakali ishlarni bajarish uchun arzon ishchi kuchi defisitiga uchragan edi. Shuningdek Turkiya xukumatining qator g‘arb davlatlari bilan, masalan 1964 yilda Germaniya, 1961 yilda Niderlandiya, Belgiya, Avstriya, 1967 yilda Fransiya, Shvesiya va 1970 yilda Shveysariya bilan turk migrantlarning migratsiya qilishi va keyinchalik ish bilan ta’minlanishiga doir qator ikki tomonlama kelishuvlarning imzolanishi har ikki tomonga ham manfaatli edi. Shu tariqa Turkiya xukumati boshidanoq bu kabi aloqalarning rivojlanishiga hayrihohlik qilar va ishchi kuchi eksporti jarayonlarini xukumat darjasida tartibga solar edi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, 1963-yilda Turkiyaning Yevropa hamjamiyatiga a’zo bo‘lishining muhim sabablaridan biri ham, bu a’zo mamlakatlar doirasida turk ishchi kuchining erkin harakatlanishi edi.
Turkiyada Milliy xizmat qoshida xorijda ish bilan ta’minlovchi qator davlat vosita agentliklari tashkil etila boshlandi. Ushbu tashkilotlar kelishuvlarga muvofiq, migrantlarning soni va navbatini tartibga solish, tibbiy ma’lumotnoma berish, zarur xujjatlarni to‘ldirish, shuningdek turk ishchilari va xorijlik ish beruvchilar bilan shartnoma imzolanishiga yordam berish kabi ishlar bilash shug‘ullangan.Yuqori maosh evaziga xorijda ishlashni hohlovchilarning soni tobora orta boshladi.

Ko'rib chiqilgan hisobotga ko'ra, 2018 yilda eng ko'p pul o'tkazmalarini qabul qilgan davlatlar mos ravishda Hindiston, Xitoy, Meksika, Filippin, Misr, Nigeriya, Pokiston, Vetnam, Bangladesh va Ukraina. Yalpi ichki mahsulotda pul o'tkazmalarining eng katta ulushiga ega davlatlar Tonga, Qirg'iziston, Tojikiston, Gaitiy, Nepal, Salvador, Gonduras, Komor, G'arbiy Sohil, G'azo va Samoa. 2017 yilda pul o'tkazmalari oqimi oshgan mamlakatlar orasida AQSh birinchi o'rinni, 68 milliard dollar bilan Birlashgan Arab Amirliklari, 44 milliard dollar bilan ikkinchi, Saudiya Arabistoni esa 36 milliard dollar bilan uchinchi o'rinni egalladi (Jahon banki, 2019).

Qashshoqlikni kamaytirish bilan qishloq uy xo'jaliklariga qo'shimcha daromad keltiradigan pul o'tkazmalari. Boshqa tomondan, iste'mol xarajatlarini ko'paytiradigan va shu tariqa iqtisodiyotga multiplikativ ta'sir ko'rsatadigan ushbu vaziyat iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sir qiladi. To'lovlar balansi taqchilligini yopish va valyuta taqchilligini kamaytirishdan tashqari pul o'tkazmalari, ayniqsa, tez-tez iqtisodiy va siyosiy inqirozlarga duchor bo'lgan mamlakatlarda sug'urta vazifasini o'taydi.
Xalqaro muhojirlarning umumiy soni qariyb 20 yil ichida 174 million (2000 yil) dan 272 millionga ko'tarildi. 2019 yilda xalqaro muhojirlar dunyo aholisining 3,5 foizini tashkil etdi.
Agar migrantlar soni so'nggi 20 yil davomida xuddi shunday sur'atda o'sishda davom etsa, 2050 yilda butun dunyo bo'ylab muhojirlar soni 405 million kishiga ko'tarilishi mumkin.
Turkiyada 1990 yilda 5 million, 2000 yilda 10 million (SIS turizm statistikasi), 2005 yilda 20,3 million, 2010 yilda 26,6 million va 2015 yilda 34,6 million (Migratsiya boshqarmasi Migratsiya statistikasi Bosh boshqarmasi). 2016 yilda 10 million kishiga 24,7 million kishiga kamaygan mamlakatga xorijiy kirishlar 2017 yilda yana ko'payib, 2018 yilda 32 million va 2018 yilda 39,5 millionga etdi.
Immigrantlarning aksariyati mehnatga yaroqli kattalardir. Rivojlangan va rivojlanayotgan mintaqalarda barcha xalqaro Immigrantlarning qariyb 70 foizi 20-59 yoshda.
Yalpi ichki mahsulotda pul o'tkazmalarining foizi, 20% dan oshadigan davlatlar mavjud. Ushbu burchakdan qaralganda; 2018 yilda eng ko'p pul o'tkazmalari amalga oshirilgan besh mamlakat Tonga (35,2%) bo'ldi Qirg’iziston (33,6%), Tojikiston (31%), Gaiti (30,7%) va Nepal (28%).
Migrantlarning pul o‘tkazmalari tobora mamlakatning asosiy daromad manbiga aylana bordi. Turkiya Respublikasi chet elda yashovchi fuqarolarining 2016 yilda mamlakatga yuborgan pullari 1 milliard 186 million dollarni tashkil qildi.
(Jadval)

Yillar	1964y	1965	1966	1970	2008	2009	2016	2020
Pul o‘tkazmalari $	8,1 mln	69,8 mln	115,3 mln	173 mln	110 mln	50 mln	1.186 mln	100 mln

1970- yillarning boshiga kelib turk migrantlariga davlat banklarida hisob ochilishiga ruxsat berila boshlandi, bu esa ularga mablag‘larini maxalliy valyutada to‘lash imkonini beruvchi lgota kursini kafolatlar edi. Shundan so‘ng Turkiyada ishchi investisiyasi banki tashkil etilib , bu bank turk migrantalarining mablag‘larini sanoat loyihaliriga kiritish bilan shug‘ullanar, mamlakatiga qaytib kelgan migrant esa o‘z puli tikilgan korxonada ishlash imkoniyatini qo‘lga kiritar edi. Vaziyatdan foydalangan xukumat maxsus kooperativlar tuzib, uning a’zolarini esa shartli ravishda xorijga ishlashga jo‘natib, ular yuborgan pul mamblag‘larini tijoriy va infratuzilma loyihalariga investisiya qilgan. Shuningdek xukumat migrantlarning uzoq muddat foydalanadigan iste’mol maxsulotlariga boj to‘lovlarini qisman kamaytirgan.
1976 yilga kelib Turk migrantlarinig pul o‘tkazmalari hajmi qisqardi, bunga sabab esa Turkiyani ham chetlab o‘tmagan 1973-74 yillardagi jahon energetika inqirozi edi. Shuni ham aytish joizki, 2002 yildan beri pul o‘tkazmalaring hajmi qisqarmoqda. Shuningdek so‘nggi yillarda mamlakat YaIMdagi pul o‘tkazmalarining hajmi juda kam bo‘lib, oxirigi 10 yid davomida bu ko‘rsatkich 0,2%dan oshmayapti. Albattaki, jahon moliyaviy inqirozi sharoida Turkiyada bandlikning qisqarishi, o‘z navbatida pul o‘tkazmalarining 2 baravarga kamayib ketishi kuzatilgan. Masalan, 2008 yil yanvar oyida pul o‘tkamalari 110 mln dollarni tashkil qilganbo‘lsa, 2009 yil yanvar oyida bu ko‘rsatkich 50 mln dollarga tushib ketdi, 2016 yilga kelib esa 1 miliard 186 million dollarga ko’tarildi. Covid-19 pandemiyasi sababli keskin pasayish ko’rdi va 100 mln do‘llarni tashkil etdi.
Turk ishchi kuchining migrasion oqimi nafaqat mamlakatdagi holatga, balki, Yevropa mamlkatlarining migrasion siyosatiga bog‘liq ham edi. 70-yillardan so‘ng Yevropa sanoatining ilm talab qiluvchi va ekologik toza ishlab chiqarishga tomon yo‘naltirilishi, shuningdek zararli ishlab chiqarishlarning rivojlanayotgan mamlakatdarga chiqarib yuborilishi tufayli yangi migrantlarning kirib kelishi to‘xtatilgan, shuningdek ularning o‘z vatanlariga qaytib ketishlari rag‘batlantirigan. Masalan, 1983 yilda Germaniyada yangi qonun kiritilib, unga ko‘ra, o‘z vataniga qaytgan har bir migrant ishchiga 100 ming marka mukofot puli, shuningdek u bilan qaytayotgan har bir oila a’zosig 50 ming marka pul berilgan. Fransiyada esa bu ko‘rsatkiya 70-100 ming frankni tashkil qilgan. Turk migrantlaring ma’lum qismi bu dasturlardan foydalangach, dastlabki yillarda migrantlarning ulushi keskin qisqarib ketdi. Lekin ko‘pchilik bu mamlakatlarga keyinchalik qaytib kelish imkoniyatining bo‘lmasligi va Turkiyada ham o‘ziga mos va bu kabi haq to‘lovchi ish joyini topa olmasligini anglaganlari uchun bu taklifni rad etganlar. Shuning uchun keyinchalik ham, ayniqsa ularning oilalarini olib kelish dasturlarini amalga oshirilishi bilan, ularning soni ortishda davom etgan. Oila a’zolaring kirib kelishi esa butun bir turklarning yashash kvartallarini paydo bo‘lshiga olib keldi. Turk jamiyatlaring kompakt bo‘lib, yashashlari ularning mamlakatga nisbatan adaptatsiya jarayonlarining sust rivojlanishiga olib keldi. Migrantlarning istiqboli bo‘lmagan ishlarda ilashi, xorij tiligi o‘rganishidagi muammolar turklarning g‘arblik aholidan izolyatsiya qilib qo‘ydi. Bu kabi qiyinchiliklarga asosan 45 yoshdan katta bo‘lganlar uchraganlar.