218 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
G.İ.İBRAHIMOVA
N.YAQUBOVA
E-mail:TarixVeOnunProblemleri@gmail.com
MIQRASIYA ANLAYIŞI, ƏSAS NÖVLƏRI VƏ SOSIAL-SIYASI TƏHLILI
Açar sözlər: miqrasiya: sosial, iqtisadi, kriminal, intellektual
Ключевые слова: миграция: социальная, экономическая, уголовная, интеллектуальная
Keywords: migration:social, economic, criminal, intellectual
Miqrasiya bir fenomen kimi bəşər tarixinin bütün dövrlərində mövcud olan ictimai
reallıq və mühüm prosesdir. İnsanların həyatında əhəmiyyətli yer tutan miqrasiya prosesinin
öyrənilməsi hər zaman diqqəti cəlb etmiş və bu gün də aktuallığını saxlayır. Miqrasiya tələbat
xarakterli çoxmotivli ictimai hadisə olub, həm də virtual məkanda mobillik vasitəsilə reallaşır.
Miqrasiya və onu doğuran səbəblərin araşdırılması, dünya dövlətləri tərəfindən miqra-
siya proseslərinin tənzimlənməsi sahəsində ümumi qaydaların müəyyənləşdirilməsi müasir
qloballaşma əsrində həlli vacib, aktual məsələlərdən birinə çevrilmişdir.
Miqrasiya proseslərinə nəzarət edilməsi dünya ölkələrinin ictimai-siyasi sabitliyinin
qorunmasında böyük rol oynayır. Əks halda miqrasiya siyasətinin tənzimlənməsi və bu
proseslərlə bağlı qəbul olunan qanunlar səmərəsiz ola bilər. Miqrant axınlarının cəmiyyətin
sosial infrastrukturuna və vəziyyətinə təzyiqi nəticəsində yaranan təhlükələr müasir Avropanın
ən mürəkkəb problemləri sırasındadır.
Miqrasiya - dini, iqtisadi, siyasi, sosial ve digər səbəblərə görə insan qruplarınındaimi
və ya müvəqqəti yaşamaq məqsədi ilə bir yaşayış məkanından, bir başqasına yerləşməsi ilə
əlaqədar olan coğrafi yer dəyişdirmə hərəkətidir (1, 21).
Miqrasiya termini latın mənşəlidir, Migratio sözündən olub – Köçmək deməkdir.
İnsanların müxtəlif səbəblərə görə yaşayış yerlərini daimi və ya müvəqqəti olaraq dəyişməklə
bağlı bir yerdən başqa yerə hərəkətini əks etdirir(2, 132).
Miqrasiya prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: potensial miqrasiya, lazımi
qaydada miqrasiya, yeni həyat şəraitinə uyğunlaşma, identifikasiya.
Təbii ki, əhalinin yerdəyişməsinin baş verməsi üçün müəyyən təsiredici səbəblər
olmalıdır. Bu səbəbləri iqtisadi – sosial və qeyri – iqtisadi sosial amillər olmaqla 2 qrupa
bölmək olar.
İqtisadi sosial amillərə yaşayış səviyyəsinin aşağı olması, işsizlik, əmək haqqının
azlığı, yaşayış tərzləri arasındakı fərqlər və s. daxildir.
Qeyri-iqtisadi amillər sırasına isə müharibələri, zəlzələləri, xəstəlikləri, dini və irqi
ayrı seçkiliklər zəminində münaqişələri, siyasi baxışların müxtəlifliyi, aclığı, iqlim əlverişsiz-
liyini, köçəri həyat tərzini və s. daxil etmək olar.
Miqrasiya axınlarının iqtisadi konteksti nisbətən daha universal yanaşma hesab olunur.
Təsadüfi deyil ki, miqrasiya uzun illər məhz iqtisadi-sosial mahiyyətli fenomen kimi təhlil
edilmişdir. İqtisadi yöndən təhlil edilərkən miqrasiya dövlətin insan ehtiyatlarının, əmək
bazarlarının, insan qüvvəsinin sağlam rəqabəti və təbii inkişaf qanunauyğunluqlarını təmin
edən obyektiv nizamlayıcı amil hesab olunur.Odur ki, nəticədə miqrantların böyük əksəriyyəti
inkişaf etmiş sənaye ölkələrinə getməyə üstünlük verirlər.
Müasir dövr 219
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Fərdin öz yaşayış yerini dəyişmək və yeni yerdə məskunlaşmaq məqsədi miqrasiyanın
başlıca əlamətidir. Onun mahiyyətinin dərk edilməsində yaşayış sahəsi olan “doğma ev”
anlayışı, bu evdə yaşayan şəxsin fərdiliyini büruzə verməklə, mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Odur ki, ezamiyyə, növbəli iş üsulu (yataqxanada yaşamaq) mobilliyin təzahürü olsa da,
miqrasiyaya aid deyil. Miqrasiya anlayışı üçün yaşayış yerinin qəti şəkildə birdəfəlik
dəyişdirilməsi, əvvəlki yaşayış yerinə bir daha qayıtmamaq məramının olması vacib
məqamlardır. Miqrasiya fenomeninin meyarları: fərd tərəfindən olma yerinin koordinatlarının
dəyişdirilməsi (mobillik faktoru); fərdin öz maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məramı (tələbat
faktoru) və fərdin yeni yaşayış yerində məskunlaşmaq, onu özünün “ikinci vətəni” hesab
etmək əzmi (stabillik faktoru) ilə ifadə oluna bilər
Miqrasiyanın bu amilləri həmin prosesin axınına, həcminə və intensivliyinə təsir
göstərən sosial şərtlər məcmusu kimi çıxış edir. Miqrasiyanın mahiyyətini onun etnik, iqtisadi,
siyasi-coğrafi problemlərlə əlaqəli olması müəyyənləşdirir. Bu baxımdan miqrasiya insanın
tələbatının tam və təminatlı ödənilməsinə yönələn, öz mövcudluğunun yaxşılaşdırılması əzmi
ilə fərqlənən mobilliyin təbii təzahürüdür.
Miqrasiyanın tələbat motivləri qismində çıxış edən amilləri:
-
öz potensialını daha dolğun reallaşdırmaq istəyindən irəli gələn miqrasiya: bura-
da özünütəsdiq, daha təminatlı həyat qurmaq, özünə daha mənalı həyat tərzi təmin edən yerin
axtarışı cəhdləri başlıca motiv kimi çıxış edir;
-
özünü qüsurlu və uğursuz hesab etməkdən irəli gələn miqrasiya: cəmiyyətlərdə
elə qrup insanlar mövcuddur ki, gündəlik həyatda özünü tapmaq qabiliyyətinə malik olmadıq-
larından miqrasiyanı vəziyyətdən çıxış yolu və ruhun rahatlıq mənbəyi kimi seçirlər;
-
obyektiv olaraq əhalinin müəyyən hissəsinin yaşayış səviyyəsi aşağı olan
ərazilərdən müvəffəqiyyətli həyat arzusu ilə köçməsi;
-
əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksək olduğu yerlərin, həmin yerlərin sakinlərinə
qibtə olunması səbəbindən seçilməsi nəticəsində irəli gələn miqrasiya;
-
siyasi motivli miqrasiya. Belə miqrasiya fərdin öz doğma ölkəsində perspek-
tivsizliklə üzləşməsi nəticəsində meydana gəlir. Bəzi hallarda yeni yerlərdə miqrantların
ağlasığmaz müvəffəqiyyətlər qazanmaq imkanları əldə olunur. Bütün miqrasiya proseslərinin
ümumi cəhəti kimi fərd üçün əvvəlki yerdə yaşamağın qeyri-məqbulluğu, o cümlədən əvvəlki
yerdə qalmanın davam etdirilməsinin inkar edilməsinə çatdırılmış qeyri-qənaətbəxşlik çıxış
edir. Miqrasiya məhz yerdəyişməyə çevrilmiş, ödənilməmiş tələbatlar enerjisidir. Həmin
enerji miqrasiya faktına bu ardıcıllıqla çevrilir:
-
həyat tərzi və şəraitilə razılaşmamaq;
-
dəyişiklik etmə ideyasının meydana gəlməsi;
-
yeni yaşayış yerinin obrazı barədə təsəvvürlər yaranması;
-
miqrasiya məramının formalaşması;
-
yerdəyişməyə başlamakimi qruplaşdırmaq mümkündür (3, 465-466)
Mobillik təzahürü olaraq, miqrasiya çoxşaxəlidir:dövlətdaxili və dövlətlərarası miqra-
siya; siyasi və iqtisadi miqrasiya; leqal və qeyri-leqal miqrasiya; fərdi və kütləvi miqrasiya;
daimi və müvəqqəti miqrasiya;birdəfəlik və çoxdəfəlik miqrasiya; hazırlıqlı və gözlənilməz
miqrasiya; şəxsi və təhlükəsizlik baxımından miqrasiya və s.
İnsanların mobilliyinə və məskunlaşmasına həlledici təsir göstərən hadisələrdən biri də
milli dövlətlərin yaranması olmuşdur. Dövlətlərarası miqrasiya həm də xarici beynəlxalq
miqrasiya kimi təqdim edilir. Bu zaman əhalinin dövlət sərhədlərini keçməklə, ərazi hərəkəti
nəzərdə tutulur. Belə yerdəyişmələrin məqsədi müxtəlif ola bilər: yeni yaşayış, təhsil və iş
220 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
yerləri axtarma, siyasi, milli və iqtisadi təqiblərdən yayınma. Beynəlxalq miqrasiya iki istiqa-
mətdə təqdim olunur:
-
emiqrasiya –( latınca Emigro sözündən olub - köçmək deməkdir) başqa ölkəyə
daimi və müvəqqəti, uzunmüddətli yaşayış üçün (əksər hallarda vətəndaşlığı dəyişməklə,
könüllü və ya məcburi, özbaşına və ya mütəşəkkil) köçmə;
-
immiqrasiya – (Latınca Immigro sözündən olub - yerləşirəm deməkdir)ölkəyə
daimi və ya müvəqqəti (əksər hallarda yeni vətəndaşlıq əldə etməklə) gəlmə. (3, 465-466)
Miqrasiyanın struktur elementlərinin tədqiqi də onun mahiyyətinin öyrənilməsində
əhəmiyyətlidir. Həminstrukturutəşkiledənelementlərbunlardır.
1.
Kompakt məskunlaşma; nisbətən kiçik əraziyə miqrant qismində gəlmiş bir et-
nos nümayəndələrinin birgə yaşaması. Bir qayda olaraq, kompakt məskunlaşmanın iki tipi
olur: açıq və qapalı. Burada əsas fərq ərazidəki başqa etnosların dost və ya düşmən mövqe
tutmasında əks olunur. Qapalı kompakt məskunlaşma “qetto” adlanır. Qetto üçün xarakterik
cəhət başqalarına qarşı aqressiv mövqe tutmaqdan ibarətdir. Miqrantların kompakt məskunlaş-
ması həmin yerin cəlbedici olması və ya da miqrantların sürətlə törənərək artması ilə bağlıdır.
2.
Diffuz məskunlaşma; bu cür məskunlaşma o zaman baş verir ki, yerli əhali ilə
miqrantlar arasında qarşılıqlı dözümlülük mövcuddur və onlar arasında mədəni mübadilə
mövcuddur. Assimilyasiya. O, tam və qismən baş verir. Qismən assimilyasiya zamanı fərd
sanki ikili həyat yaşayır, bir tərəfdən ətrafdakıların davranış xarakterini tam mənimsəyir, digər
tərəfdən ailədə milli adətlərini qoruyub saxlayır, ənənəvi bayramları qeyd edir.
3.
Diaspor. Bir neçə əlamətə görə diaspor ən maraqlı miqrasiya reallığıdır. Bir tə-
rəfdən diaspor dövlətlərarası miqrasiyadır, digər tərəfdən o özündə həm diffuz, həm də kom-
pakt məskunlaşmanı uzlaşdırır. Diaspor fərdlərin yad mühitdə mövcud olmasının çoxəsrlik
məktəbidir.
4.
Milli-mədəni muxtariyyət. Belə muxtariyyətin məqsədi qarşılıqlı yardımın təş-
kili, etnosa məxsus mədəni ənənələrin, dilin qorunması, mənəvi dayaq durmaqdır.
5.
Antisistem. O, xarakterindən və mahiyyətindən asılı olmayaraq, ölkədə və cə-
miyyətlərdə istənilən mövcud vəziyyətə alternativ məzmunlu ictimai reallıq və fərdi psixo-
logiyanı ehtiva edir. Miqrasiyanın bu təzahürünün başlıca əlaməti fərdin ölkəni tərk etmədən
psixoloji cəhətdən yadlaşması ilə səciyyələnir. Fərd nə istədiyini deyil, nəyi qəbul etmədiyini
dəqiq bilir, o, tənqidlə məşğul olur və bundan həzz alır, onun psixikası patologiyaya məruz
qalaraq arzu olunanların deyil, arzu olunmazların obrazlarını formalaşdırmağa qadir olur.
XX əsrdə miqrasiya axınlarının intensiv şəkildə genişlənməsi müşahidə olunur. Əsrin
sonunda isə miqrasiya fenomeni bütün qlobal problemlərin tərkib hissəsinə çevrilir. Bu da
miqrasiya siyasətinə yeni yanaşmaları tələb edir (4, 1).
Müasir dövlətlərarası münasibətlər sistemində qeyri-qanuni miqrantların statusunun
tənzimlənməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bütün dövlətləri əhatə edən qeyri-qanunimiqra-
siyanın geniş vüsət alması bu problemin həllinin əhəmiyyətini daha da artırır.
Beynəlxalq miqrasiya 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərində yeni fazaya daxil oldu
və müasir miqrasiya dalğası: onun genişlənmiş ölçüləri və intensivliyi; miqrantların cins, yaş
və təsnifat strukturunun dəyişməsi; miqrantlar sırasında qaçqınların sayının kəskin artması
kimi xüsusiyyətlərlə səciyyələnir (4, 29).
Dövlətlər formalaşdıqdan, sərhədlər müəyyənləşdirildikdən sonra miqrasiya özünün
müasir məzmununu əldə edir, digər tərəfdən isə sərhədləri və dövlətin özünü inkar edən
qüvvəyə çevrilir. Müasir həyatın faktı olan miqrasiya özünün tələb olunanlığı ilə şərtlənir.
Müasir dövr 221
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Fərd özünün tələbatlarını tam və hərtərəfli ödəmək üçün həyat fəaliyyətinin istənilən
formasını seçir (5, 116).
Miqrasiyanın nəzəri aspektlərinin öyrənilməsi onun yeni qanunauyğunluqlarının, tiplə-
rinin, növlərinin, formalarının üzə çıxarılmasına, miqrasiya axınlarının qüvvəsini, dərinlik-
lərini və səbəblərini aşkarlamağa imkan verir.
Miqrasiyanın mahiyyəti onun növlərinə nəzər yetirməklə aydınlaşır. Əhalinin məkanda
hərəkətinin özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərə və fərqli məqsədlərə malik dörd əsas növü
vardır: epizodik, mütəmadi, mövsümi və daimi miqrasiya.
Epizodik miqrasiya həm eyni, həm də müxtəlif istiqamətlərdə mütəmadi və ya fasilə-
lərlə özündə işgüzar, istirahət və digər səfərləri birləşdirir. Əgər biznes səyahəti zamanı əmək
qabiliyyətli birliklər iştirak edirsə, deməli istirahətsəyahətlərində əhalinin qalan hissəsi də cəlb
olunur.Bu miqrasiya növü digər miqrasiya növlərinə nisbətdə daha geniş yayılmışdır. Bu
xüsusiyyətindən asılı olaraq epizodik miqrasiyanın iştirakçılarının tərkibi olduqca müxtəlifdir.
Mütəmadi miqrasiyaya müxtəlif məskunlaşma məntəqələrində yerləşən yaşayış
yerlərindən iş yerlərinə (və geri) gündəlik və ya həftəlik səfərlər addir.Mütəmadi miqrasiyada
bir çox ölkələrdə, şəhər və kənd əhalisinin böyük bir hissəsi iştirak edir. Bu miqrasiya əsasən
mərkəzləri böyük və ən iri şəhərlər olan metropollarda həyata keçirilir.
Mövsümi miqrasiya - əmək qabiliyyətli əhalinin öz daimi yaşayış yerlərini saxlamaqla
müvəqqəti iş yerlərinə müəyyən müddətə, adətən bir neçə aylıq köçməsidir.Mövsümi miqra-
siya yalnız yaşayış standartlarını yüksəltmir, həm də istehsalatdaişçi qüvvəsinə olan tələbatı
təmin edir.Belə miqrasiya bəzi sahələrdə işçi qüvvəsinin zamanla qeyri-bərabər olduğu böl-
gələrdə meydana çıxır. Nəticədə, işin daha böyük həcmdə olduğu mövsümlərdə bu sahələr
adətən tələb olunan işçi qüvvəsindən daha artığına ehtiyac duyur. Belə ki, o yerli əmək resurs-
ları hesabına təmin oluna bilmədiyi üçün, digər bölgələrdən əlavə işçi qüvvəsi cəlb edilir.
Daimi miqrasiya və ya geri qayıtmağı nəzərdə tutmayan miqrasiyadır və eyni zaman-
da iki vəziyyətə cavab verir: birincisi, əhali bir yaşayış məntəqəsindən digərinə hərəkət edir,
ikincisi, bu hərəkət yaşayış yerinin daimi dəyişdirilməsi ilə müşayiət olunur.Birinci şərt miq-
rantların yaşayış yerlərini köçdükləri məskunlaşma məntəqələri daxilində mümkün miqrasi-
yasını, ikincisi isə - digər yaşayış yerlərinə qayıdış məqsədli və ya qısamüddətli səfərləri istis-
na edir. Bu miqrasiyanı digər miqrasiya növlərindən fərqləndirən başlıca xarakterik xüsu-
siyyəti miqrasiya olunan ərazilərdə əhalinin daimi tərkibinin formaqlaşmasında əhəmiyyətli
rol oynamasıdır.Təbii ki, daimi miqrasiya ilə digər miqrasiya növləri arasında aşılmaz divar
yoxdur. Miqrasiyanın bir növü digərinə çevrilə bilər və ya onun başlanğıc nöqtəsi kimi çıxış
edə bilər.
Miqrasiyanın müxtəlifliyinin təsnifatlandırılmasının növləri də müxtəlifdir və bir çox
müəlliflər tərəfindən tədqiq olunur.
Daima miqrantlar tərəfindən inzibati sərhədyanı ərazilərin keçilməsimeyarları öndə
dayanır. Buna əsasən, hər şeydən əvvəl xarici və daxili miqrasiyanı qeyd etmək olar.
Əhalinin daxili miqrasiyasına ölkə daxilində inzibati və ya iqtisadi-coğrafi sahələri
arasında, yaşayış məntəqələri və s. çərçivəsində hərəkət daxildir.Daxili məskunlaşma (məsə-
lən, eyni şəhər daxilində yaşayış yerlərinin dəyişdirilməsi) əhali miqrasiyası termini yalnız
geniş mənada nəzərdən keçirilir. Burada həmçinin kənd və şəhər əhalisinin miqrasiyasını
fərqləndirirlər. Daxili miqrasiya hər hansı bir ölkənin sərhədləri daxilində meydana gələn
miqrasiyadır. Bu yer dəyişdirmə hərəkəti nəticəsində ölkə əhalisində hər hansı bir azalma və
ya artma olunmur, ölkə daxilində şəhər əhalisi artarkən, kənd əhalisi azalır (6) .
222 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
1.
Zaman kriteryasına uyğun olaraq daimi və müvəqqəti miqrasiyanı (tərkibinə
müvəqqəti təhsil miqrasiyası, müəyyən müddətə ucqar ərazilərə miqrasiyanın daxil olduğu və
s.) fərqləndirirlər.
2.
Miqrasiyanın səbəblərindən asılı olaraq, siyasi, iqtisadi, sosial, hərbi (məsələn,
evakuasiya), etnik, demoqrafik (nikah miqrasiyası) ekoloji və ya iqlim şəraitinə görə
miqrasiyaları qeyd etmək olar.
3.
Bondıreva S.K. könüllülük amili əsasında suveren və məcburi miqrasiyanı təsvir
edir: birinci halda, öz tələbatlarından asılı olaraq fərd miqrasiya haqqında qərarı xarici
təzyiqlər olmadan qəbul edir, ikinci halda - miqrasiyanın səbəbi fərddən asılı olmur.
Məcburi miqrasiya insanlaravə ya onların ailə üzvlərinə qarşı törədilmiş zorakılıq və
ya təqiblər, yaxud belə zorakılıq və ya təqiblərə məruz qalmasına real imkan yaranması
nəticəsində, habelə iqtisadi, təbii, texnogen xarakterli fövqəladə hallar nəticəsində yaşayış
yerlərini tərk etmiş insanların ərazi hərəkəti kimi müəyyənləşdirilə bilər (7). Məcburi
miqrasiya baş vermə səbəblərindən asılı olaraq bir neçə şəkildə təzahür edir.
Vətəndaş müharibəsi, ümumiləşdirilmiş zorakılıq, milliyyət, irq, din, zülm, siyasi fikir
və ya müxtəlif sosial qruplara mənsubluq səbəbiylə təqib olunaraq öz evlərini tərk etmək
məcburiyyətində qalan və dövlət hakimiyyəti orqanlarının onları qorumaq iqtidarında
olmadığı və ya bunu etmək istəmədiyi insanların məruz qaldığı miqrasiya münaqişə ilə bağlı
məcburi miqrasiyadır.
Bu məcburi köçkünlərin böyük bir hissəsi sığınacaq axtarmaq məqsədilə beynəlxalq
sərhədləri keçməklə miqrasiya edir. Onların bəziləri beynəlxalq hüquq əsasında sığınacaq
axtara biləcəyi halda, başqaları anonim qalmağa üstünlük verə bilər, bəlkə də onlar sığınacaq
ala bilməyəcəklərindən və gəldikləri ölkəyə qaytarılacaqlarından ehtiyat edirlər. Soyuq müha-
ribə başa çatdıqdan sonra, bütün dünyada silahlı münaqişələrin sayının artması müşahidə olun-
muşdur. Bunların birçoxu son dövrdə milli, etnik və ya dini separatçı mübarizələr zəminində
baş verən daxili qarşıdurmalar, münaqişələr olmuşdur. Bu dövrdə qaçqınların sayında böyük
bir artım olmuşdur, əhalinin miqrasiyası münaqişə edən tərəflərin tez-tez istifadə etdiyi strateji
taktikaya çevrilmişdir. Soyuq müharibənin sonlarından başlayaraq hal-hazırda məcburi köç-
künlərin sayı dünyadakı qaçqınların sayından daha çoxdur. 2010-cu ildə dünya səviyyəsində
sığınacaq axtaran şəxslərin və qaçqınların sayı 11 milyona yaxın idi, məcburi köçkünlərin sayı
isə 27,5 milyon idi.
İnkişafla bağlı məcburi miqrasiya - Buraya guya "inkişaf"ı artırmaq üçün həyata
keçirilən siyasət və layihələr nəticəsində miqrasiya etmək məcburiyyətində olan insanlar
daxildir (şəhər təmizləmə təşəbbüslərini, mədənçilik və meşələrin qırılmasını, hava limanları
kimi iri miqyaslı infrastruktur layihələri və s.).
Fəlakətlərlə bağlı məcburi miqrasiyaya təbii fəlakətlər (sel, vulkanlar, sürüşmələr,
zəlzələlər), ekoloji dəyişiklik (meşələrin qırılması, səhralaşma, torpaq deqradasiyası, qlobal
istiləşmə) və insan fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranan fəlakətlər (sənaye qəzaları, radioaktivlik)
nəticəsində miqrasiya edən insanlar daxildir. Aydındır ki, fəlakətlərin bu müxtəlif növləri ilə
insanların miqrasiyasının artması arasında sıx əlaqə vardır. Məsələn, sel və torpaq sürüşmələ-
rinin təsiri meşələrin qırılması və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə daha da şiddətlənə bilər.
Fəlakətlər nəticəsində insanların köçməsi tendensiyalarını və qlobal rəqəmləri qiymətlən-
dirərkən məcburi miqrasiyanın bu kateqoriyasının digərlərinə nisbətən daha mübahisəli və
problemli olduğunu görürük (8).
İntellektual miqrasiya - buna beyin axını da demək olar. Bu miqrasiya növü yaxşı
təhsil görmüş, səriştəli, seçilmiş, peşəkar, mütəxəssis və üstün qabiliyyətliişçi qüvvəsinin ən
Müasir dövr 223
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
məhsuldar olduğu vaxtda yetişdiyi az inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan bir ölkədən
inkişaf etmiş bir ölkəyə könüllü olaraq işləmək və ya tədqiqat aparmaq üçün yer dəyişməsi və
ya axını kimi müəyyən edilə bilər. Qıt və məhdud resursları ilə yetişdirdiyi qiymətli beyinləri
(IQ'ları 130-dan yuxarı olan və ümumi əhalinin yalnız 2%-ni təşkil edir) itirən az inkişaf etmiş
və ya inkişaf etməkdə olan kök ölkələrin inkişafı intellektual miqrasiya ilə daha da yavaşladığı
halda, inkişaf etmiş ölkələrin yetişmiş beyinlərə daha yüksək ödəniş və daha yaxşı imkanlar
təmin etməsi ilə inkişafları daha da sürətlənməkdədir. Beyin axını ölkələr arasındakı inkişaf
fərqinin daha da artmasına səbəb olur. Ölkələr üçün ən böyük sərvət istedadlı və intellektual
beyinlərdir. Bunlar kəşf edilib işlənmədikcə heç olub gedə bilərlər.
İntellektual miqrasiya qlobal problemdir. İnkişaf etmiş ölkələr arasında belə intellektual
miqrasiya olduqca aktualdır. Məsələn, Kanada və İngiltərədən ABŞ-a, Almaniyadan isə
İsveçrə və Avstriyaya beyin miqrasiyası müşahidə olunur. Dövlətlərin inkişaf etməsində,
dövləti enerjisi tükənmiş bir bədən kimi gücsüz qoyan başlıca fakt, ağıl axınıdır. Beyin axını
zamanı, dövlət müxtəlif təbliğatlar nəticəsində qabiliyyətli insan sərmayəsini inkişaf etmiş
ölkələrin ələ keçirməsinə göz yumur. Beyin axını, inkişaf etməkdə olan ölkələrin inkişaf etmiş
ölkələrə etdiyi qarşılıqsız bir hədiyyə olub, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə hər gedən beyin ilə
ölkə düşünən beynini itirməkdədir. Beyin axını ölkələrə iqtisadi, sosioloji, siyasi və psixoloji
cəhətdən təsir etməkdədir. İnkişaf etmiş ölkələr ixtisaslı işçi qüvvəsi çatışmamazlığının böyük
hissəsini ən ucuz üsul olan beyin idxalı ilə qarşılamaqdadır. Bu prosesin işləməsində təbliğat
əhəmiyyətli yer tutur. İnkişaf etməkdə olan ölkələr, bu müddətdə yalnız ixtisaslı və ağıllı
beyinlərini itirmir eyni zamanda insan təhsili üçün ağır iqtisadi yükü də yüklənir. Bu prosesi
asanlaşdırma pilləsi olan təbliğat, cəmiyyət üzərində təmir edilməsi olduqca zəhmətli olan
yaralar buraxmaqdadır. Şübhəsiz ki, tək səbəb təbliğat deyil, iqtisadi çatışmazlıqlar, məşğulluq
əskikliyi kimi səbəblərdə insanların inkişaf etmiş ölkələrə miqrasiyasını sürətləndirməkdədir.
İntellektual miqrasiyanın səbəbləri 6 qrupda toplana bilər:
- İqtisadi səbəblər: aşağı ödəniş siyasətinin mövcudluğu; vergi dərəcələrinin yüksək
olması; iqtisadi qeyri-sabitliyin mövcudluğu; gələcək haqqında narahatlığın olması.
- Siyasi səbəblər: etnik mənşə fərqliliyi və ya ayrılığı, meydana gəlməsi; siyasi qeyri-
sabitliyin meydana gəlməsi; siyasətin iş həyatına girib, ona nəzarət etməsi.
- Elm və Texnologiya siyasətində səhvlər: tədqiqat və inkişafa əhəmiyyət verilməməsi;
elm və texnologiyaya dəyər verilməməsi; fikir istehsalının və ixtiranın gəlir gətirməməsi və
dəstəklənməməsi; tədqiqat və inkişafa investisiya qoyuluşunun kifayət qədər təşviq edilməmə-
si; tədqiqat və inkişafa vergi güzəştlərinin qeyri-kafiliyi, və s.
- Təhsil Sistemindəki əyrilikləri: təhsilə ayrılan vəsatinin azlığı; daimi milli təhsil
siyasətinin yoxluğu; təhsildə imkan bərabərsizliyinin olması.
- İşsizlik: universitet məzunlarının 70%-inin öz peşələri ilə əlaqəsi olmayan işlərdə
işləməsi; ən çox işsizliyin Universitet məzunları arasında olması; iş tapa bilməmək problemi.
- Xarici Dildə Təhsil: xarici dildə təhsil beyin köçündə katalizator vəzifəsini görür;
xarici dildə təhsil qərbə pulsuz insan resursları hazırlamağa köməkçi olur (9) .
Avropa Birliyinə (AB) görə "Beyin axını" iqtisadiyyat və siyasətdə geriləmənin ən
əhəmiyyətli göstəricilərindən biridir, buna görə də köçə maneə törətmək üçün təhsilə daha çox
sərmayə qoymaq lazımdır. Uzunmüddətli iqtisadi artım və rifahın müəyyənedici amili
təhsildir. İnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin təhsil sistemləri və siyasətləri bir-
birindən çox fərqlidir. (10)
Artan və ya durdurulamayan ağıl axını ölkələrin inkişafını təhdid edər və gələcəklərinin
təhlükə altına alınmasına səbəb olar. Ağıl axınının qarşısını almaq üçün əvvəlcə problemə
224 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
əhəmiyyət verilməli və təfəkkür dəyişdirilməlidir. İnsanların rifah səviyyəsi artırılmalı və
həyat standartları yüksəldilməlidir. Yerli və xarici investisiyaların önü açılaraq məşğulluq
artırılmalıdır. Sahibkarlıq, istehsal, investisiya və idxal dəstəklənməlidir. İnkişaf etməkdə olan
ölkələr varlanmadıqca beyin köçünün qarşısı alına bilməz. Əhəmiyyətli olan əsas məsələ
beyin köçünü minimuma endirməkdir. Ölkələr arasındakı gəlir bölgüsü bərabərsizliyi məlumat
istehsal etmə və istifadə etmə fərqliliklərindən yaranır. (11)
Təhsilli insan sərmayəsinin kasıb ölkələrdən axını və ya qaçışı qərb dünyasının elm və
iqtisadiyyatını artırarkən, köç verən ölkələrin inkişaflarını yavaşlatmaqdadır və ya maneə
törətməkdədir. Bu da ağıl axınının az inkişafa gətirib çıxardığını göstərir. Ağıl axınına maneə
törətmək və ya ona nəzarət etmək yalnız inkişaf etməkdə olan ölkənin əlində deyil. İnkişaf
etmiş ölkələrdəki iş və imkanlar olduğu və daha yaxşı bir gələcək təklif edildiyi müddətcə ağıl
axınıqaçınılmaz olaraq davam edəcəkdir.
Kriminal miqrasiya. Ümumiyyətlə, onu məqsədi cinayət törətmək olan miqrasiya
kimi müəyyən etmək olar. Bu təsnifata uyğun olaraq kriminal miqrasiya əhalinin kriminoloji
səbəblərdən dolayı köçürülmə miqrasiyasiyasına aiddir. Məhz subyektiv amil (cinayət
törətməyə meyillilik, cinayətlərin sayı və ya cinayət fəaliyyəti ilə məşğul olmaq) kriminal
miqrasiyanın xarakterini müəyyən edir. Əlbəttə, bu cür miqrasiyanın motivasiyası fonunda
kifayət qədər geniş səbəblər spektri (tamahkarlıq, intiqam, siyasi mülahizələr və s.) göstərilə
bilər, lakin cinayətkar miqrant, şübhəsiz, başa düşür ki, onunyaşayış yerini daimi və ya
müvəqqəti olaraq dəyişməsi birbaşa onun kriminal fəaliyyəti ilə bağlıdır.
Nəzəri və praktiki cəhətdən cinayətkarların səlahiyyətli orqanlardan və ya
məsuliyyətdən qaçmaq üçün öz yaşayış yerlərini dəyişmələri halları ilə tez-tez rastlaşmaq olur.
Bu hadisəni kriminal miqrasiyaya aid etmək olmaz, çünki onun subyektiv tərəfi cinayətin
törədilməsi səbəbi ilə yaşayış yerinin dəyişdirilməsindən köklü şəkildə fərqlənir.
Başqa sözlə, kriminal miqrasiya məqsədyönlü cinayət fəaliyyəti ilə bağlı anlayışları
tərkibinə daxil edir. Cinayətkar fəaliyyətin xarakteri cinayətkarların miqrasiyasını labüd edir.
Kriminal miqrasiyanı müxtəlif hadisələrin kontekstində nəzərdən keçirmək olar: milli-etnik,
sosial-iqtisadi, siyasi, demoqrafik. Bu cür yanaşmalar cinayətkarların miqrasiyası prosesinin
əsas cəhətlərinin müəyyənləşləşdirilməsinə yönəlmişdir və bu da onların mənşəyinin və
məzmunun daha dərindən anlaşılmasına imkan verir. Belə ki, sosial-iqtisadi nöqteyi nəzərdən,
kriminal miqrasiya kriminal biznesinsosial infrastrukturunun kifayət qədər güclü ayrılmaz
hissəsidir. Bu birinci yanaşmadır. İkincisi, qanuni biznes də böyük ölçüdə kriminallaşdırıl-
mışdır, belə ki, cinayətkarların miqrasiyası bu və ya digər ölkələrdə iqtisadi münasibətlərin
bütün sisteminin vəziyyətinə öz təsirini göstərir. Üçüncüsü, iqtisadi inkişaf miqrantların, o
cümlədən o qrupların axınına səbəb olur ki, birbaşa cinayətlərin törədilməsinə yönəlmişdir.
Siyasi aspektdə isə kriminal miqrasiya geosiyasi amillərin, eləcə də cinayətkarları
özünə cəlb edən, yerli müharibələr və silahlı münaqişələrintəsiri ilə bağlıdır. Cinayətkar
miqrantlar bir növ dəstəyə çevrilirlər, hansı ki, siyasi məqsədlərin müəyyənləşdiriliməsində
onlardan bir vasitə kimi istifadə olunur, xüsusilə də bu vasitələri zəruri hallarda qurban
vermək olar.
Kriminal miqrasiyaya kütləvilik xarakterikdir. Kriminal miqrasiyanın mobil xarakteri
cinayətkarlığın və ya bunun tam əksinin inkişafını əks etdirir. Belə ki, birincisi, kriminal
miqrasiyanın öyrənilməsi cinayətin vəziyyəti, əlamətləri haqqında daha dolğun təsəvvür
yaratmağa imkan verir, ikincisi isə, göstəricilərin, cinayət tendensiyalarının təhlili qismən də
olsa cinayət məqsədilə edilən miqrasiyaların xarakterini göstərir. Kriminal miqrasiyanın
cinayətkarlıqla əlaqəsi ona xas olan əlamətlər kimi gizlilik və nisbi məxfiliyin adlarını
Müasir dövr 225
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
çəkməyə əsas verir. Gizlilik kriminal miqrasiyasının obyektiv xüsusiyyətlərinə "yaxın" olaraq
cinayət törədilməsi məqsədilə ərazi hərəkətlərinin özlərinin, eləcə də səbəblərinin gizli, təsbit
olunmayan xarakteri ilə ifadə olunur. Məxfiliyə gəldikdə isə burada vəziyyət cinayətkarların
bacarığından və hüquq mühafizə orqanlarının onlara qarşı hazırlığından daha çox asılıdır.
Kriminalmiqrasiya "təbii" miqrasiya ilə müşayiət edilə bilər. Bu halda, cinayətkarların
miqrant axınlarından öz cinayətkar məqsədlərini örtbas etmək üçün istifadə etmələrinə və bu
faktın nə dərəcədə yayıldığına diqqət yetirmək olduqca vacibdir.
Burada belə bir maraqlı sual yaranır: kriminal texnologiyanın ixracını (idxalını)
dakriminal miqrasiyaya aid etmək olarmı? Hesab edilir ki, bu suala müsbət cavab vermək
lazımdır. Kriminal texnologiyalar xüsusilə cinayətlər törədilməsi məqsədilə ixrac və ya idxal
edildiyi üçün deməli, bu cür hərəkətlər prinsipcə kriminal miqrasiya anlayışına aiddir, əlbəttə,
bu cür miqrasiyanın məlumat (texnoloji) xarakteri daşıması göstərilməlidir.
Beləliklə, kriminal miqrasiya - cinayət törətmək məqsədilə şəxslərin miqrasiyası,
həmçinin kriminal texnologiyaların hərəkəti ilə müşayiət olunan sosial, nisbətən kütləvi,
ictimai təhlükəli fenomendir.
XX əsrin ikinci yarısı üçün beynəlxalq miqrasiyanın bütün formaları ilə yanaşı,
müstəqil və özünəməxsus bir təzahürü - əmək miqrasiyası meydana gəlmişdir. Bu proses
özünün kütləvi xarakterli olması ilə fərqlənir və hal-hazırda miqrasiya axınlarının əsasını
təşkil edir. Bu səbəbdən əmək miqrasiyası dövlət orqanlarının və beynəlxalq təşkilatların
diqqət mərkəzindədir (12, 263).
Miqrasiya axınlarının istiqamətlərində stabillik müşahidə olunur və əksər hallarda onlar
kəsişir. Burada miqrantları qəbul edən ölkənin imkanları, onun müasir dünyadakı yeri, tarixi,
coğrafi və etnik kökləri həlledici əhəmiyyət kəsb edir.
İşçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyasının beş istiqamətini ayırmaq olar: inkişaf etmək-
də olan ölkələrdən inkişaf etmiş ölkələrə miqrasiya;inkişaf etmiş ölkələr hüdudlarında miqra-
siya; inkişaf etməkdə olan ölkələr çərçivəsində miqrasiya; keçmiş sosialist ölkələrindən miqra-
siya; ixtisaslı işçilərin inkişaf etmiş ölkələrdən inkişaf etməkdə olan ölkələrə miqrasiyası.
Əhalinin miqrasiyasının müxtəlif formalarının əsas mənbəyi kimi daha çox sıxlığa
malik və kasıb hissəsini təşkil edən inkişaf etməkdə olan ölkələr çıxış edirlər.
90-cı illərin əvvəllərində təkcə Qərb ölkələrində 25 milyona yaxın əməkçi miqrant
qeydə alınmışdı ki, onların da yarısını inkişaf etməkdə olan ölkələrdən gələn miqrantlar təşkil
etmişdir. Almaniya Federativ Respublikası təkcə 1989-cu ildə bir milyondan çox miqrant qə-
bul edərək (o cümlədən, 720000 nəfəri ADR-dən gələn etnik almanı) kütləvi miqrasiya ölkə-
sinə çevrilmişdir. Bu gün planetin 120 sakinindən biri miqrantdır. (13)
Hüquqi statusuna görə də işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkətinin 2 formasıleqalvə qeyri
leqal miqrasiyalar vardır. Bu formalar dünyada geniş vüsət aldığı üçünonların üzərində bir
qədər geniş dayanmağı məqsədəuyğun hesab edirik.
Leqal miqrasiyalar qanunçuluq əsasında ölkədən ezamiyyətə, elmi konfranslarda işti-
rak etməyə, xidmət vəzifəsinin yerinə yetirilməsinə, daimi və ya müvəqqəti əmək müqaviləsi
əsasında işləməyə gedənlərin hərəkətini özündə əks etdirir.
Qeyri – leqal miqrasiyalar xəlvəti və ya qeyri – qanuni yollarla ölkədən çıxıb gedən
insanların hərəkətini özündə əks etdirir. Bura həmçinin leqal olaraq miqrasiya etmiş, lakin
viza müddəti qutarmağına baxmayaraq həmin ölkədə yaşamağa davam edən immiqrantlar da
aid edilir. Yalnız qeyri – leqal miqrasiyalar hesabına dövlətlər arasında münasibətlərin pişləş-
məsi, siyasi didişmələrin meydana gəlməsi özünü biruzə verir. BMT – nin məlumatlarına görə
qeyri – leqal miqrasiyalar cinayətkar qruplar üçün gəlir mənbəyinə çevrilib. Artıq demək olar
226 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
ki, bu bir növ dünya səviyyəsində gəlirli sahəyə çevrilib. Statistik məlumatlara görə dünyada
hər il 4 milyon insan cinayətkar qruplar vasitəsi ilə qeyri – leqal olaraq miqrasiya edirlər.
Bunların da çox hissəsini insan alverinə məruz qalacaq qadınlar təşkil edir.
SSRİ dağıldıqdan MDB ölkələri kütləvi miqrasiya problemi ilə rastlaşdılar. 2004-cü
ilin əvvəlində MDB ölkələrində leqal əmək miqrantlarının sayı 500 min nəfərə yaxın olmuş-
dur (14, 205). Lakin bəlli olduğu kimi, MDB ölkələrində əmək miqrantlarının əksəriyyəti
qeyri-leqal fəaliyyət göstərir və onların sayı təxminən 10 milyona yaxındır. Təkcə RF qeyri-
leqal miqratların sayı 3,5 mln. nəfərə qədərdir (13) .
Bu gün MDB ölkələri qarşısında bu sahədə başlıca vəzifələrdən biri kimi miqrasiyanın
hüquqi tənzimlənməsinə dair qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi çıxış edir. Məcburi miqrasiya
problemlərinin həllinə yardım və Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələrində vahid hüquqi ərazinin
formalaşdirilması məqsədilə 1993-cü ildə MDB ölkələri rəhbəri tərəfindən “Qaçqınlara və
köçkünlərə yardım haqqında” Saziş imzalanmışdır. Bundan başqa, MDB ölkələrində əmək
miqrasiya siyasətinin koordinasiyasına cəhdlər göstərilmişdir. Belə ki, 1994-cü ildə əmək
miqrasiyası sahəsində və əməkçi – miqrantların sosial müdafiəsinə dair, 1998-ci ildə isə
qanunsuz miqrasiya ilə mübarizə üzrə əməkdaşlıq haqqında sazişlər imzalanmışdır.
Miqrasiyanın nəticələri müxtəlif özünü göstərir. Qeyd olunduğu kimi, onlar bəzi hallar-
da münaqişələrin mənbəyi olaraq, pozitiv və neqativ xarakter daşıyır. Ona görə də hazırda
əhali miqrasiyasının tənzimlənməsi demoqrafik siyasətin çərçivəsindən çıxaraq yeni kompleks
yanaşmaları, dövlətin və ictimai təşkilatların səylərinin birləşdirilməsini tələb edir (15, 29) .
Miqrasiya proseslərinə nəzarət edilməsi dünya ölkələrinin ictimai-siyasi sabitliyinin
qorunmasında böyük rol oynayır. Əks halda miqrasiya siyasətinin tənzimlənməsi və bu
proseslərlə bağlı qəbul olunan qanunlar səmərəsiz ola bilər. Miqrant axınlarının cəmiyyətin
sosial infrastrukturuna və vəziyyətinə təzyiqi nəticəsində yaranan təhlükələr müasir Avropanın
ən mürəkkəb problemləri sırasındadır.
Müasir dövrdə əhalinin miqrasiyasının son dərəcə intensivləşməsi, onun strukturu,
funksiya, forma, mənbə və tipologiyasında baş verən dəyişikliklər dünyanın bütün ölkələri
üçün miqrasiya şəraitinin dinamik şəkildə yeniləşməsinə səbəb olur. Bu nəticədə dəyişən
miqrasiya reallığına uyğun şəkildə hər bir dövlətin müvafiq təhlükəsizlik siyasətinin həyata
keçirilməsini məsələsini ortaya çıxarır.
Beləliklə, miqrasiyanın mahiyyətini və ictimai əhəmiyyətini insanın aktivliyinin müxtə-
lif təzahürləri baxımından nəzərdən keçirdik. Miqrasiya anlayışının, onun növlərinin nəzəri
təhlili onu göstərir ki, müasir dünyada qloballaşma şəraitində baş verən miqrasiya proseslə-
rinin tədqiqi və tənzimlənməsiolduqca vacibdir.
ƏDƏBİYYAT:
1.
Taylan Akkayan, Göç ve Değişme, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1979,
311s.
2.
Бреева Е. Б. Основы демографии.Москва: Дашков и К
о
,2004, 352 с.
3.
Əliyev Ə. Müasir beynəlxalq hüquqda insan hüquqları, əhali və miqrasiya
problemləri. Bakı: Qanun,2007, 488s.
4.
Гольдин Г. Миграция населения: проблемы политико-правового
регулирования. Автореферат дис. на соиск. уч. ст. док. полит. наук. Москва, 2001, 46 с.
5.
Миграция и национальная безопасность. II выпуск, Москва: Юристь, 2003,
314 с.
Müasir dövr 227
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
6.
http://www.hakkinda-bilgi-nedir.com/goc-nedir+goc-hakkinda-bilgi
7.
http://demoscope.ru/weekly/2002/071/tema01.php
8.
http://www.forcedmigration.org/about/whatisfm
9.
http://beyin-gocu.nedirogren.com/
10.
www.ogu.edu.tr/images/.../200933112156.doc
11.
http://okul.selyam.net/docs/index-25205.html?page=4
12.
Massey D.S. The Social and Economic Origins of immigration // The Annals of
the American Academy of Political and Social Science. 1990, July, vol 410. 367p.
13.
Трудовая миграция в странах СНГ и защита прав трудящихся-мигрантов /
Доклад на Национальном форуме “Настоящее и будущее народонаселения Россия.”
Москва, 2004, 6с.
14.
Материалы международной конференции по проблемам перемешенных
внутри страны лиц. Москва: Наука, 2002, 431 с.
15.
Sərdarov M. Qloballaşma və miqrasiya siyasəti. Bakı:Təknur,2010, 124s.
Г.И.ИБРАГИМОВА
Н.ЯГУБОВА
ПРОБЛЕМА МИГРАЦИИ НАСЕЛЕНИЯ, ВИДЫ МИГРАЦИИ
Статья посвящена исследованию проблема миграции населения, виды миграции.
К настоящему времени миграционный прилив, спровоцированный этим распадом и в
значительной мере носивший спонтанный характер, завершился, обозначая переход к
качественно иному этапу развития, когда обеспечение притока населения требует
целенаправленных управляющих воздействий.
Сложным социальным явлением, тесно связанным с изменением структуры и
размещением трудовых ресурсов, повышением социальной мобильности населения,
является миграция. Миграция населения - это процесс перемещения людей через грани-
цы тех или иных территорий со сменой постоянного места жительства либо с регуляр-
ным возвращением к нему. Это явление способствует обмену трудовыми навыками,
опытом и знаниями, развитию личности, влияет на семейный состав, половозрастную и
профессионально-квалификационные структуры, ведет к обновлению кадров, непосред-
ственно связано с социальной, отраслевой и профессиональной мобильностью населе-
ния.
G.İ.İBRAHIMOVA
N.YAQUBOVA
THE PROBLEM OF MIGRATION, SPECIES MIGRATION
The article investigates the problem of migration, species migration. To date, the tide of
migration triggered by the collapse of these and largely worn spontaneous, completed,
indicating a transition to a qualitatively different stage of development, when ensuring the
flow of the population requires targeted control actions.
Migration is complex social phenomenon that is closely related to changes in the
structure and placement of human resources, increasing social mobility. Migration of the
population - is the process of moving people across borders of certain areas with a change of
228 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
residence or with a regular return to it. This phenomenon contributes to the exchange of labor
skills, experience and knowledge, personal development, influences family composition, age
and gender and skill mix, leading to update the frame is directly related to social, industrial
and occupational mobility of the population.
Rəyçilər: t.ü.f.d. S.Qasımova, t.e.d.A.C.İsgəndərov
Bakı Dövlət Universiteti, “Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika” kafedrasının
31.05.2013-cü il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr. №07).
Dostları ilə paylaş: |