2. YÜZey şEKİlleri

2. YÜZEY ŞEKİLLERİ

Anadolu'nun yüzey şekillerinin oluşumu yaklaşık 65 milyon yıl önceye yani Senozoik (yakın) Zaman'a tarihlenmektedir. Genel olarak yer kürenin orta iklim kuşağında, güney kesimleri ise sıcak kesiminde yer alır. Genel anlamıyla Anadolu, Balkanlar'dan gelip İran'a doğru devam eden genç dağlar kuşağının bir bölümünü oluşturur. Ortalama yükseltisi 1162 metredir. Yükselti doğuya gittikçe artar. Yüzey şekilleri açısından kabaca bir çanağa benzer. Bu çanağın tabanını Orta Anadolu Platosu, kenarlarını ise kuzey ve güneyde denize paralel, batıda ise dik dağlar oluşturur. Kuzey ve güneydeki sıra dağlar doğuya doğru iyice sıklaşıp birbirlerine yaklaştıktan sonra Asya içlerine doğru açılarak devam ederler. Dağlar dik ve derin vadilerle yarılmışlardır.

Aralarında plato düzlükleri yer alırlar. Ovalar genellikle kıyı şeridinde toplanmışlardır. Vadi boylarında ve ırmak ağızlarında da ovalar vardır. Kimi yerlerde tek veya çizgi boyunca uzanan sönmüş volkanlar mevcuttur. Anadolu Yarımadası'nın kuzeyindeki kıyıya paralel olarak uzanan yüksek sıra dağlar birbirlerinden oluk biçiminde çukurlarla ayrılmışlardır. Kızılırmak ve Yeşilırmak arasında "V" harfinin alt yarısı gibi bir alçalış gösterirler. Doğuda Çoruh ve Kelkit ırmaklarının bu dağlara paralel oluk biçimli vadileri uzanır. Batıda ise Kızılırmak'ın kollarından Gökırmak ve Devrez Çayı'nın vadileri görünür. İç kesimlerde ise dağ sıralarını birbirlerinden ayıran Bolu, Kastamonu, Tosya ve Merzifon yer alır.

Anadolu’nun güneyinde daha çok yaylar çizerek uzanan Toros Dağları Akdeniz Bölgesi’nde “Batı ve Orta Toroslar”, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde “Güneydoğu Toroslar” ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde “Doğu Toroslar” olmak üzere üç bölüme ayrılır. Batı Toroslar, Antalya Körfezi’nin iki tarafında yer alır. Bu dağların en batı uzantıları Menteşe yöresinin güneyine, en doğu uzantıları ise Mersin yöresinin orta kesimini kaplayan Taşeli Yaylası’na kadar uzanır. Göller Yöresi’nde birbirlerine iyice yaklaşıp sıkışan Batı Toroslar, güneye doğru indikçe birbirlerinden uzaklaşırlar. Orta Toroslar ise Taşeli Yaylası ile Uzunyayla arasında güneybatı-kuzeydoğu doğrultusunda uzanırlar. Ortalama yükseklikleri 3.000 metreyi aşan bu dağlar, doğuda Uzunyayla’da yükseklikleri 1.500 metreyi bulan platolar arasında kaybolsalar da daha sonra yeniden yükselerek Doğu Toroslar olarak devam ederler.

Dağların kolları arasında bazı düzlükler vardır. Antalya Ovası, bölgenin batı kesimindeki en önemli kıyı ovasıdır. Doğuda Orta Toroslar’la Amanos (Nur) Dağları arasında Ceyhan ve Seyhan nehirlerinin getirdiği alüvyonlarla oluşmuş Çukurova ile Amanos Dağları’nın güneyinde yer alan Amik Ovası, Anadolu'nun belli başlı düzlükleri arasında yer alırlar. Göller Yöresi’ndeki dağların arasında Beyşehir, Eğirdir ve Burdur gölleri ile alüvyon ovalar oluşmuştur. Kuzey Anadolu Dağları ile Toroslar arasında Orta Anadolu Platosu yer alır. Ortalama yüksekliği 1.000 metre civarında olan bu plato üzerinde sıra halinde uzanan veya tek başlarına yükselen (Erciyes Dağı gibi) dağlar ile Konya Ovası ve Tuz Gölü gibi çukur yöreler vardır. Orta Anadolu doğuya doğru dağlık ve yüksek bir görünüm alır. Bozok Yaylası olarak bilinen bu kesimde dağlar doğuya doğru yelpaze gibi açılırlar. Batı tarafında ise İçbatı Anadolu’nun basık ama geniş eşiği Orta Anadolu’yu Batı Anadolu’dan ayırır.

Anadolu, İçbatı Anadolu Eşiği ötesinde Ege ve Marmara denizlerine açılır. Bu eşikte Batı Toroslar'daki Sultan Dağları'ndan, Bursa'daki Uludağ'a kadar bir dizi dağ sıralanmıştır. Bunların arasında geniş plato düzlükleri mevcuttur. İçbatı Anadolu Eşiği'nin platoları, Batı Anadolu'nun doğu-batı doğrultulu, geniş tabanlı vadilerine dayanır. Bu vadilerde Batı Anadolu'nun başlıca akarsuları olan Bakırçay, Gediz, Büyük ve Küçük Menderes yer alırlar. Kuzeybatı Anadolu'da ise bazı tek dağlar (Uludağ) ile doğu-batı doğrultulu tektonik çukurlar dizilmiştir. Bunların bazıları su altında kalmış (İzmit ve Gemlik körfezleri, Sapanca, İznik ve Ulubat Gölleri); bazılarında ise ovalar oluşmuştur (Pamukova, Adapazarı Ovası gibi).

Ortalama yükseltisi 2.000 metre dolaylarında olan Doğu Anadolu Bölgesi'nde, Kuzey Anadolu Dağları ile Toroslar birbirlerine yaklaşıp sıkışırlar. 3.000 metreyi aşan yüksek dağlar arasında Erzincan, Pasinler, İğdır gibi alçak ovalar ile yaklaşık 2.000 m. yükseltide geniş bir lav platosu olan Erzurum-Kars Platosu yer alır. Anadolu'nun en yüksek noktası olan Ağrı Dağı (5.137 m.) bu platonun güneyindedir. Doğu Toroslar'ın güneyinde ise Van Gölü (1.646 m.) ve Murat havzaları yer alır. Doğu Anadolu'yu ikiye ayıran bir dizi volkan, kuzeydoğuda Ağrı Dağı'ndan başlayarak Tendürek, Süphan ve Nemrut kraterleriyle güneybatıya uzanır. Doğu Anadolu, güneyinde geniş bir yay çizen Güneydoğu Toroslar ile sınırlanır. Batıda Amanos Dağları'na kadar ulaşan bu dağlar, doğuda Van Gölü'nün güneyindeki Hakkari yöresinde çok yüksek ve geniş bir dağlık alan oluştururlar. Buradaki Cilo Dağı'nın yüksekliği 4.135 m'dir. Güneydoğu Toroslar'ın güneyindeki başlıca yükseltileri sönmüş Karacadağ Volkanı ile basık Mardin Eşiği'dir. Doğudaki Diyarbakır havzası bir çanak görünümündedir. Batıdaki Şanlıurfa Platosu güneye doğru alçalır. Kuzey Anadolu'da akarsuların büyük bir bölümü kıyıya paralel dağ sıralarının arasından doğrudan denize ulaşırlar. Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya gibi büyük akarsular ise bu dağları enlemesine keserek ve vadileri derinleştirip, genişleterek akarlar. Akdeniz kıyılarında da kısa, ancak hızlı akışlı çok sayıda akarsu Batı ve Orta Toroslar'dan denize inerler. Bunların bir kısmı çağlayanlar da oluştururlar. Batı Anadolu'daki akarsular ise İçbatı Anadolu dağlık yörelerinden doğarak doğu-batı doğrultusunda Ege Denizi'ne doğru akarlar.

Orta Anadolu akarsuları, çevredeki dağlardan doğarak, kapalı İç Anadolu havzalarına akarlar. Bu havzaların içinde en önemli olanı Tuz Gölü havzasıdır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki birçok yörenin sularını "Fırat ve Dicle" ırmakları toplarlar. Oldukça güçlü kollarla beslenen Fırat üzerinde Keban, Karakaya ve Atatürk barajları bulunmaktadır. Kuzeydoğu Anadolu'nun sularının büyük bir kısmı da Hazar Denizi'ne dökülürler. Akdeniz Bölgesi'nin batı kesimindeki Göller Yöresi, göllerin kümelendiği alandır. Anadolu'da toplam alanları 9000 km²'yi bulan 200'den fazla göl vardır. Bunların yarısından çoğunun alanı 5 km²'den küçüktür. Dört büyük gölün (Van, Tuz, Beyşehir ve Eğirdir) alanı toplam göl alanlarının yarısını geçer. Bunları İznik, Acıgöl, Ulubat, Manyas ve Burdur gölleri izler. Çıldır, Burdur, Van, Sapanca, Hazar ve İznik derin; Tuz Gölü, Ulubat, Manyas ve Akşehir ise sığ göllerdir. Sığ göllerin alanı yazın küçülür, derin göller ise yaz kuraklığına dayanıklıdırlar.