2-Oraliq nazorat jshds amaliyotida «Ijtimoiy adolat»

2-Oraliq nazorat

1. 
   JShDS amaliyotida «Ijtimoiy adolat» tamoyili ijrosi shartlari va xolatini izoxlang.
   

Ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishga turlicha yondashuvlar bo‘lishi mumkin. Agar soliqlarni to‘plangan soliqlar hisobidan ro‘yobga chiqariladigan davlat dasturlaridan keyinchalik foyda ko‘radigan shaxslar to‘lasa, u
holda adolatli deb hisoblanadi. Aytaylik, respublika yo‘l jamg‘armasiga tushadigan mablag‘ni davlat katta yo‘llarni ta’mirlashga yoki qurishga sarflasa, bundan jamg‘armaga ajratmalarni to‘lovchilarning o‘zlari — avtomobil egalari
naf ko‘radi. Biroq bunday yondashuvni keng miqyosda amalga oshirishning iloji bo‘lmaydi. Huquq-tartibotni mustahkamlash, maorifni rivojlantirish, atrof-muhitni qo‘riqlashdan aniq ravishda kim ko‘proq foyda ko‘rishini qanday
qilib hisoblab chiqish mumkin? Hatto bepul sog‘liqni saqlash dasturlaridan, asosan, ko‘p bolali oilalar, keksa va nochor fuqarolar foydalanishlari aniqlab chiqilgan taqdirda ham ana shu maqsadlar uchun maxsus soliqlarni aynan
ularning o‘zidan undirishni talab qilish adolatdan bo‘lmaydi, albatta.
Amaliyotda boshqacha yondashuv birmuncha kengroq qo‘llaniladi, unga ko‘ra to‘lov qobiliyati tamoyili asos qilib olinadi: soliq to‘lovchining daromadi qanchalik yuqori bo‘lsa, undan shuncha ko‘p miqdorda soliq undiriladi. Bu gapning ma’nosi shuki, badavlat odamlar bepul maktab maorifi, milliy mudofaa, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalar uchun bir qadar yuksak iqtisodiy mas’uliyatni his etishlari lozim, chunki ular kam daromadlilarga nisbatan ko‘proq to‘lashga qodirdirlar. Aslini olganda, o‘ziga to‘q kishilar ta’lim berish va xizmat ko‘rsatish yaxshiroq yo‘lga qo‘yilgan maktab va shifoxonalarni tanlaydilar. Bunday to‘lov qobiliyati konsepsiyasi AQSH soliq siyosatida keng tarqalgan. Biroq amaliyotda soliqqa tortishning mazkur konsepsiyasi tez-tez jiddiy qiyinchiliklarga duch kelib turadi. Yiliga 100 ming dollar daromad oladigan kishi yiliga 10 ming dollar daromad oladigan kishiga nisbatan ko‘proq soliq to‘lashga qodir, degan fikrga qo‘shilish mumkin. Biroq bunda birinchi kishi ikkinchisiga qaraganda aynan necha baravar ko‘p soliq to‘lash imkoniyatiga ega, degan masala noaniqdir. Badavlat odam o‘zining daromadidan o‘sha hissani va mutlaq katta summani to‘laydimi yoki soliq
sifatida umuman ko‘proq hissani to‘laydimi? Afsuski, aniq bir odamning soliq to‘lash imkoniyatlarini o‘lchash uchun ilmiy asoslangan qandaydir usullar mavjud emas. Soliqqa tortishdagi adolat tamoyili ba’zi hollarda taqsimotdagi ijtimoiy adolat tamoyili ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, bu tamoyilni daromadlarni teng ravishda taqsimlash, baravarlashtirish deb tushunmaslik kerak. Qonun oldida tenglikka rioya etilishi, ijtimoiy mumtozlikka, irq va dinga munosiblikka asoslangan imtiyozlarning bekor qilinishi, inson asosiy huquqlarga birday ega bo‘lishi kabi tenglik tamoyillari bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlab
qo‘yilgan va bu tamoyillar qadriyatlarning ijtimoiy tizimida qat’i amal qilmog‘i lozim. Moddiy tenglik, ya’ni daromadlar, mulk, iste’mol sohasidagi tenglik haqida gap ketadigan bo‘lsa, aytish kerakki, bunday tenglikka erishib
bo‘lmaydi. Davlat va jamiyat barcha fuqarolar yaxshi hayot kechirishlari uchun zarur shart-sharoit yaratib berishlari kerak, albatta, soliqqa tortish tizimi esa istiqbolga mo‘ljallangan rejada aholining farovonligini umumiy tarzda
amalga oshirish orqali jamiyat quyi qatlamlarining ahvoli izchil ravishda yaxshilanib borishiga ko‘maklashmog‘i zarur. Bu tamoyil soliqqa tortish bazasini aniqlashda, soliqlarni hisoblab chiqishda oddiylik bo‘lishini, taqdim etiladigan hisobotlarning mazmunini soddalashtirishni, shuningdek, soliqlarning eng muhim turlari bo‘yicha yagona stavkalar belgilashni, beriladigan imtiyozlarni iloji boricha kamaytirishni ko‘zda tutadi. Bu o‘rinda nazarda tutilayotgan narsa shuki, soliqlarning rag‘batlantirish funksiyasi doirasida beriladigan imtiyozlar yakka tartibdagi xususiyatga ega bo‘lmasligi, balki muayyan faoliyat turlarini rag‘batlantirishga, soliq to‘lovchilarning mulkchilik shakli va qaysi idoraga mansubligidan qat’inazar, ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga qaratilmog‘i lozim. Ba’zi sohalarda paydo bo‘ladigan davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashga ehtiyojni qondirishni budjet-kredit siyosati orqali amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Buning sababi shuki, soliq imtiyozlarining haddan tashqari ko‘pligi qonunlarni murakkablashtirib yuboradi, tushunishni qiyinlashtiradi hamda turlicha talqin qilinishiga olib keladi, bu hol pirovard natijada soliq to‘lovchilarning soliqlarga nisbatan munosabatlariga salbiy ta’sir qiladi. Shu bilan birga aniq qilib belgilangan imtiyozlar soliq yukini boshqa soliq to‘lovchilar zimmasiga o‘tkazib, ijtimoiy adolatsizlik ro‘y berishiga olib keladi.

2. 
   Aksiz soligi solik bazasi. Aksiz soligining ijtimoiy funksiyasi mazmunini yoriting.
   

O‘zbekistonda aksiz solig‘i 1992- yilda qo‘shilgan qiymat solig‘i bilan birgalikda oborot solig‘i va sotuvdan olinadigan soliqlar o‘rniga joriy qilingan. Uning qo‘shilgan qiymat solig‘idan farqli tomoni shundaki, u ayrim tovarlar va mahsulotlarni chegaralab olgan va u bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmatlarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Aksiz solig‘i individual xarakterga ega bo‘lib, faqat aksiz osti tovarlarga nisbatan qo‘llaniladi. Aksiz solig‘i qo‘shilgan qiymat solig‘iga tortiladigan bazada va narxda hisobga olinadigan yuklab jo‘natilgan tovarlar qiymatining bir qismini egri soliq sifatida budjetga undirish shakli hisoblanadi. Aksiz solig‘i Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishda salmoqli o‘rin egallaydi, jumladan, davlat budjetining soliqli daromadlari tarkibida 2000-yilda 22,8 foizni, 2001-yilda 26,3 foizni, 2002-yilda 28,8 foizni, 2003-yilda 31,1 foizni tashkil etgani holda 2006-yilgi davlat budjeti daromadlarida uning ulushi 19 foizni, 2009- yilda esa 14,4 foizni tashkil etishi prognozlashtirilgan. Aksiz solig‘ini davlat budjeti daromadlari tarkibidagi ulushining pasayish tendensiyasiga ega ekanligi shu bilanizohlanadiki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 13-noyabrdagi 390-son «Bozorni ist mol tovarlari bilan to‘ldirishni rag‘batlantirish hamda ishlab chiqaruvchilar va savdo tashkilotlarini o‘zaro munosabatlarini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qaroriga asosan «O‘zDEUavto» aksionerlik jamiyatining ishlab chiqarayotgan avtomobillari (Lasetti, Neksiya, Damas, Matiz), billurdan qilingan mahsulotlar, mebel, video va audioapparatura hamda kumushdan yasalgan pichoq va sanchqilarga hisoblangan aksiz soliqlari ishlab chiqarishni rivojlantirish, iste’mol tovarlarining assortimentini ko‘paytirish va raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarish uchun korxonalarning o‘z ixtiyorlarida qoldiriladigan bo‘ldi. Shuning hisobiga hozirgi vaqtda aksiz solig‘ining ulushi davlat budjeti daromadlari tarkibida kam salmoqni egallamoqda. Aksiz solig‘i to‘liq respublika budjetining daromadlar qismiga kelib tushadi va uning soliq yuki iste’molchilar zimmasida bo‘ladi. Aksiz solig‘ini to‘lovchilari bo‘lib, mulk shaklidan va soliqqa tortishning qanday tartibi o‘rnatilganligidan qat’i nazar aksizosti tovarlarni ishlab chiqaruvchi va import qiluvchi yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Bundan tashqari, oddiy shirkat aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqarganda oddiy shirkat shartnomasining oddiy shirkat ishlarini yuritish zimmasiga yuklatilgan sherigi aksiz solig‘ini to‘lovchi bo‘lib hisoblanadi. Soliqqa tortish maqsadida yuridik shaxslar deganda mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki tezkor boshqaruvida
mol-mulki bo‘lgan va o‘z majburiyatlari bo‘yicha ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, shuningdek, mustaqil balans va hisob-kitob varag‘iga ega bo‘lgan alohida korxonalar tushuniladi. Soliq kodeksining 230-moddasiga ko‘ra quyidagi operatsiyalar aksiz solig‘i solinadigan obyekt hisoblanadi:
1) aksiz to‘lanadigan tovarlarni realizatsiya qilish, shu
jumladan:
— tovarni sotish (jo‘natish);
— garov bilan ta’minlangan majburiyat bajarilmagan
taqdirda, garovga qo‘yilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni
garovga qo‘yuvchi tomonidan topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni bepul topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni ish beruvchi tomonidan
ish haqi hisobiga yollangan xodimga qonun hujjatlarida azarda tutilgan hollarda topshirish yoki hisoblangan dividendlar hisobiga yuridik shaxsning muassisiga (ishtirokchisiga) topshirish;
— aksiz to‘lanadigan tovarlarni qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan hollarda boshqa tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) ayirboshlash uchun topshirish;
2) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning ustav
fondiga (ustav kapitaliga) hissa yoki pay badali tariqasida
yoxud oddiy shirkat shartnomasi bo‘yicha sherikning
(ishtirokchining) hissasi sifatida topshirish;
3) aksiz to‘lanadigan tovarlarni yuridik shaxsning
ishtirokchisiga (muassisiga) u yuridik shaxs tarkibidan
chiqqan (chiqib ketgan) taqdirda yoki yuridik shaxs qayta
tashkil etilganligi, tugatilganligi (bankrotligi) munosabati
bilan topshirish, shuningdek, oddiy shirkat shartnomasi
doirasida ishlab chiqarilgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni
mazkur shartnoma sherigiga (ishtirokchisiga) uning shartnoma ishtirokchilari umumiy mulkidagi mol-mulkdan
ulushi ajratib berilgan yoki bunday mol-mulk taqsimlangan
taqdirda topshirish;
4) aksiz to‘lanadigan tovarlarni ulush qo‘shish asosida
qayta ishlashga topshirish, shuningdek, ulush qo‘shish
asosida xomashyo va materiallarni, shu jumladan, aksiz
to‘lanadigan xomashyo va materiallarni qayta ishlash mahsuli bo‘lgan aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi
tomonidan qayta ishlashga berilgan xomashyo va materiallarning mulkdoriga topshirish;
5) ishlab chiqarilgan va (yoki) qazib olingan aksiz
to‘lanadigan tovarlarni o‘z ehtiyojlari uchun topshirish;
6) aksiz to‘lanadigan tovarlarni O‘zbekiston Respublikasining bojxona hududiga import qilish.

3. 
   KKS mamuriyatchiligining xozirgi zamon muamolariga izox bering.
   

Qoʻshilgan qiymat soligʻi (QQS) – umumdavlat soliq turi; ishlab chiqarish va muo-mala jarayonlarining barcha bosqichlarida yaratilgan qoʻshilgan qiymatning bir qismini davlat byudjetiga olish shakli. Tovar va xizmatlardan olinadigan bilvosita (egri) soliqlar tarkibiga kiradi. Birinchi marta fransuz iqtisodchisi Moris Lore (fransuzcha: Maurice Lauré) tomonidan 1954-yilda taklif qilingan, 1958-yilda Kod-dIvuar Respublikasida soliq tizimiga kiritilgan. Oʻzbekistonda 1992-yildan boshlab qoʻllaniladi. Tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish va import qilish aylanmasi Qoʻshilgan qiymat soligʻi solinadigan obyekt hisoblanadi. Sotish boʻyicha Qoʻshilgan qiymat soligʻiga tortiladigan aylanma sotiladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) qiymati asosida, narxlar va tariflarni, aksiz soligʻini hisobga olgan holda belgilanadi. Qoʻshilgan qiymat soligʻiga tortiladigan aylanma mablagʻ soliq obyektining turiga qarab, oʻziga xos usulda aniqlanadi. Masalan, ishlab chiqarilgan tovarlar yuklab joʻnatiladigan qismining qiymati, amalga oshirilgan qurilish, taʼmirlash, ilmiy tadqiqot, konstruktorlik, texnologik, qayta taʼmirlash va boshqa shunga oʻxshash ishlar qiymati Qoʻshilgan qiymat soligʻiga tortiladi. Xizmatlar koʻrsatilganda esa transport vositalari yordamida bajarilgan ishlar qiymati, ijara, vositachilik haqi, infratuzilma, reklama va boshqa xizmatlar qiymati shu soliq obyekti boʻladi. Aksiz toʻlanadigan tovarlarni Qoʻshilgan qiymat soligʻisga tortishda uning obyekti joʻnatilgan aylanmaga aksiz soligʻining qiymati qoʻshilgan holda aniqlanadi. Oʻzbekiston Respublikasida Qoʻshilgan qiymat soligʻi asosan, 12,0 % li stavka boʻyicha undiriladi. Shuningdek, ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan ayrim oziq-ovqat tovarlari boʻyicha Qoʻshilgan qiymat soligʻi kamaytirilgan stavkalarda toʻlanishi mumkin. Stavkalar va bunday tovarlarning roʻyxati Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

Qoʻshilgan qiymat soligʻi boʻyicha toʻlovlar soliq turi boʻyicha hisobot taqdim etilgan muddatdan soʻng 5 kun orasida davlat byudjetiga oʻtkaziladi. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ayrim toifadagi soliq toʻlovchilar uchun Qoʻshilgan qiymat soligʻini toʻlashning boshqa muddatlarini ham belgilashi mumkin. Import qilinayotgan tovarlar boʻyicha Qoʻshilgan qiymat soligʻis bojxonada rasmiylashtirilgunga qadar yoki rasmiylashtirish paytida toʻlanadi.

4. 
   Yuridik shaxslarntng mol mulkisha solinadigon solik mavzusiga oid test topshiriklari tuzing.
   

Test

1. 
   Yuridik manzilgohi o‘zgarganda korxona necha kun ichida soliq idoralarini xabardor qilishi kerak?
   

A. 3 kun ichida.
B. 1 oy ichida.
C. 10 kun ichida.
D. O‘sha kuni.
2. Yuridik shaxslarning foyda solig‘i solish obyektini aniqlashda jami daromaddan moliyaviy jarima va penya summalari chegirib tashlanadimi?
A. Chegirib tashlanadi.
B. Chegirib tashlanmaydi.
C. Faqat moliyaviy jarima summasi chegirib tashlandi.
D. Faqat penya summasi chegirib tashlanadi.
3.Quyida qayd etilgan soliqlarning qaysi biri mahalliy soliq hisoblanadi?
A. Aksiz solig‘i.
B. Yer solig‘i.
C. Suv resurslaridan foydalanganlik solig‘i.
D. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda soliq.
4.O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari bo‘lgan yuridik shaxslar qanday manbalaridan soliq to‘laydilar?
A. O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi faoliyatlari
manbalaridan.
B. O‘zbekiston Respublikasida olgan manbalaridan.
C. O‘zbekiston Respublikasidagi va undan tashqaridagi
faoliyatlari manbalaridan.
D. Soliq to‘lovchining xohishiga ko‘ra to‘lanadi.
5.O‘zbekiston Respublikasida yuridik shaxslarning dividend va foizli daromadlari qanday stavkada soliqqa tortiladi?
A. 12%.
B. 3%.
C. 15%.
D. 10%
6. Yuridik shaxs o‘z faoliyatida ro‘yxatdan o‘tgan tumandan boshqa tumandagi suv resurslaridan foydalanganida suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni qaysi soliq organiga to‘laydi?
A. Ro‘yxatga olingan joydagi davlat soliq xizmati organiga.
B. Davlat soliq qo‘mitasiga.
C. Davlat soliq xizmati organlarida ro‘yxatga olinish
joyidan qat’i nazar suvdan foydalanish joyidagi soliq xizmati organiga.
D. Ro‘yxatdan o‘tgan davlat soliq xizmati organi bilan suvdan oydalanish joyidagi soliq xizmati organiga kelishuviga muvofiq.
7. Yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliqni to‘lovchilarni aniqlang.
A. Yuridik shaxslar.
B. Jismoniy shaxslar.
C. Yuridik va jismoniy shaxslar.
D. Foydali qazilmalar qazib oluvchi yuridik va jismoniy shaxslar
8. Yagona soliq to‘lovini to‘lovchilarini aniqlang.
A. Yuridik shaxslar.
B. Jismoniy shaxslar.
C. Banklar va sug‘urta kompaniyalari.
D. Mikrofirma va kichik korxonalar (shu jumladan, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari).
9. uyidagi yuridik shaxslardan qaysi biri obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘ini to‘laydi?
A. Savdo korxonalari.
B. Umumbelgilangan soliqlarni to‘lovchi korxonalar.
C. Ixchamlashtirilgan soliq tizimiga o‘tgan kichik korxonalar.
D. Ixchamlashtirilgan soliq tizimiga o‘tmagan kichik korxonalar.
10. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining asosiy stavkasi 2008-yil 1-yanvardan qancha qilib belgilangan?
A. 18.
B. 12.
C. 7.
D. 10.
11. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i stavkalarini kim belgilaydi?
A. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
B. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
C. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi.
D. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi.
12. Yuridik shaxslarning mahsulot (ish, xizmat)larni eksporti hajmi umumiy ishlab chiqarish hajmida 30% va undan yuqorini tashkil etsa
mol-mulk solig‘ini qanday stavkada to‘laydilar?
A. Belgilangan stavkadan 20% ga kamaytiriladi.
B. Belgilangan stavkadan 25% ga kamaytiriladi.
C. Belgilangan stavkadan 35% ga kamaytiriladi.
D. Belgilangan stavka 2 baravarga kamaytiriladi.
13. uv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni kimlar to‘laydi?
A. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxslar hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar.
B. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi yuridik shaxslar.
C. O‘z faoliyatida suvdan foydalanuvchi tadbirkorlik
faoliyatini amalga oshiruvchi jismoniy shaxslar.
D. Barcha yuridik va jismoniy shaxslar.
14. . Yuridik shaxslar soliqlarni qanday shaklda to‘laydilar?
A. Naqd pul shaklida.
B. Naqd pulsiz shaklida.
C. Ayrim hollarda har ikkalasidan ham foydalanish mumkin.
D. Ham natura ham naqd pul shaklda
15. Yuridik shaxslar uchun foyda solig‘i qachon joriy etilgan?
A. 1991-yil 1-yanvardan.
B. 1992-yil 14-yanvardan.
C. 1993-yil 6-maydan.
D. 1995-yil 1-yanvardan.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining obyekti «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq aniqlanib, unga muvofiq soliq obyektini aniqlash quyidagi tartibda olib boriladi.
YF = SST — IT = 3192 — 2695 = 497
(bu yerda, YF — yalpi foyda; SST — sotishdan olingan
sof tushum; IT— sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish
tannarxi).
AFF = YF – DX + BD – BZ = 497 – 118 + 35 = 414
(bu yerda, AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr xarajatlari; BD — asosiy faoliyatdan olingan
boshqa daromadlar; BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan
boshqa zararlar).
UF = AFF + MD – MX = 414 + 104 – 15 = 503
(bu yerda, UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda; MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat xarajatlari).
STF = UF + FF – FZ = 503 + 5 = 508
(bu yerda, STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FF — favqulodda foyda; FZ — favqulodda zarar).