2. Menecmentin təşkilatı formaları
Yüklə 21,5 Kb.
|
|
Hazırladı: Yunus Kazımov (AƏSMA) 2. Menecmentin təşkilatı formaları Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkəmizdə iqtisadiyyatm demək olar ki, bütün sahələrində müxtəlif mülkiyyət formalı təsərrüfat subyektləri fəaliyyət göstərməkdədir. Belə təsərrüfat subyektlərinin bütün dünya ölkələrində olduğu kimi ən geniş yayılmış formalarından biri fərdi (ailə) müəssisələridir. Fərdi (ailə) müəssisələri dedikdə hər hansı bir şəxsin öz vəsaiti hesabma yaradılan müəssisələr başa düşülür. Belə müəssisələrin idarə edilməsi ilə onu yaradan fərd şəxsən məşğul olaraq özünii zəruri vasitələrlə təchiz etmək məsulliyyəti daşıyır və müstəqil qərarlar qəbul edir. Belə müəssisələr yaradanların mükafatı sahibkarlıq fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən gəlir və işdən məmnun qalmaqdır. Lakin eyni zamanda o, müəssisə müflisləşib iflasa uğradıqda bütün itgiləri öz üzərinə götürmək riskini də etməlidir. Fərdi ailə müəssisələrinə nümunə olaraq kəndli-fermer təsərrüfatlarım, pərakəndə tacirləri, bərbərxanaları, avtomobil təmiri emalatxanalarmı, xüsusi məişət xidməti köşklərini, kiçik layihəkanstruktor xidməti müəssisələrini və s. göstərmək olar. Fərdi müəssisələr inkişaf etmiş ölkələrdə menecement ən geniş yayılmış təşkilatı formalanndan biridir. Fərdi müəssisələrə olan hüquqi tələblər aşağıdakılardır:
fərdi müəssisə şəxsin öz adı altında fəaliyyət göstərirsə, onun qeydiyyatdan keçməsi tələb olunmur. Lakin, fərdi ad altında fəaliyyət göstiərirsə, onda mütləq müvafıq orqanda mütləq qeydiyyətdan keçməlidir; ticarət edılməsi və ya xidmət göstərilməsi haqqmda müvafiq səlahiyyətli orqanlardan lisenziya almmalıdır; ərazi vergilər idarəsində vergi ödəyicisi kimi qeydiyyata alınmalıdır; əgər başqa adamlarm əməyindən istifadə olunursa, muzdla işə götürmə haqqmda mövcud qanunvericilik gözl ənilməl idir; müvafiq sahibkariıq fəaliyyəti növü haqqmdakı mövcud qanun və tələbatlar gözlənilməlidir. müvafiq sahibkarlıq fəaliyyəti növü haqqmdakı mövcud qanun və tətəbatlar gözlənilməlidir. Fərdi müəssisələrin üstünlükləri. Fərdi müəssisələrin sahiblərinə müşdərilər şəxsən məlum olduğuna görə onların təlabat və zövqlərinin dəyişməsinə gecikmədən reaksiya verə bilir. Fərdi müəssisələr üçün çeviklik, qərarları operativ qəbul etmək (məsələni həll etmək üçün tərəfdaşlarla məsləhətləşməyə vaxt sərf etmək lazım gəlmir), motivasiya (özünə işlədiyi üçün gərgin iş üçün stimul artıq vardır) kimi keyfiyyətlər xasdır. Qeyd edilən üstünlüklərinə baxmayaraq fərdi müəssisələrin bir sıra çatışmayan cəhətləri də vardır: biznesin miqysmm kapital çərçivəsində məhdudluğu; iri miqyaslı istehsala nail olmağm az prespektivli olması; -iri miqyaslı tədarükün həyata keçirilməsinin qeyri məhdulcdluğu; rəqabət qadiliyyətinin zəif olması. İstehsal kooperativlər. İstehsal kooperativi (arteli) kimi birgə isitehsal və ya digər təsərrüfat fəaliyyəti (sənaye, emal, sənaye satışı, kənd təsərrüfatə ve digər məhsullar, işlərin yerinə yetirliməsi, ticarət, məişətxidmeti, digər xidmətlər göstərilməsi və s.)üçün üzvülük əsasmda vətəndaşlann könüllü birləşməsi qəbul olunur. Bu birləşmə onlann əməkdə şəxsi ve digər formada iştirakıvna əsaslanır və onun üzvlərinin (iştirakçılarmm) əmlak pylan ödəmələrinə əsaslanır. «İstehsal koperativi» və ya «artel» i sözü koperativin firma adma daxil olur. İstehsal kooperativinin təsis sənədi onun üzvlərinin ümumi yığmcağmda təsdiq olunmuş nizamnaməsidir. Koperativ üzvlərinin sayı beş nəfərlən az olmamalıdır. İstehsal kooperativnini mülkiyyətində olan əmlak kooperativin nizamnaməçsinə uyğun olaraq onun üzvlərinin payma bölünür. Koperativin mənfəəti əgər onun nizamnaməsində və digər qanunlarda nəzərdə tutulan qaydası yoxdursa onun uzvlərinin əməkdə iştirakma görə bölüşdürülür. Koperativ ləğv edildtkedən sonra əmlak və onun kreditorlannm tələblərinin ödənilməsi də eyni qaydada həyata keçirilir. Koperativin idarə edilməsinin ali orqanı-onun üzvlərinin ümumi yığmcağıdır.Koperativin üzvləri ümumi yığmcaqda qərarlar qəbul edilərkən bir səsə malik olur. Onun öz mülahizirələrinə görə kooperativdən çıxmaq huququ var. Bu halda o müvafiq paym dəyərini və ya ona verilmiş əmlakı, həmçinin kooperativin nizamnaməsində nəzərdə tutulan ödəmələri qaytarmalıdır.
Menecmentin təşkilati formalarından biri də yoldaşlıq müəssisələridir. Yoldaşlıq müəssisələrində həm istehsal fəaliyyətinin təşkili həm də nizamnamə kapitalınm formalaşması iki və daha çox şəxsin (fiziki və ya hüquqi) birgə səyi və vəsaiti ilə həyata keçirilir. Onlardan hər biri müəyyən hüquqlara malik olur və müəyyən məsuliyyət daşıyırlar. Bu hüqüq və məsuliyyət dərəcəsi onların hər birinin nizamnamə kapitalmdakı paymm həcmindən və belə yoldaşlıq müessisəsinin idarə edilməsi strukturunda tutduğu yerdən asılıdır. Məsələn Siz dostunuzla hər hansı bir müəssisə yaradırsmız və ora 1,5 milyon manat vəsait qoyursunuz, dostunuz isə 1,0 milyon manat vəsait qoyur. Bu o, deməkdir ki, nizamnamə kapitalmm 60 faizi Sizə, 40 faizi isə dostunuza məxsusdur. Əgər sonradan ya Siz, ya da ki, dostunuz əlavə vəsait qoymursunuzsa, onda alınan xalis mənfəət hər birinizin qoyduğunuz paya müvafıq olaraq bölüşdürüləcəkdir. Yəni Sizə 60 faiz və dostunuza isə 40 faiz. Eyni zamanda zəruri hallarda (məsələn, müəssisənini zərərli fəaliyyət göstərdiyi dövrlərdə) Sizin hər biriniz qoyduğunuz kapitala uyğun olaragjnəsuliyyət daşıyırsmız. Yoldaşlıq müəssisələri aşağıdakı şəxslər tərəfindən yaradıla bilər: fərdi şəxslər tərəfindən; fərdi şəxslər və kommersiya təşkilatlan tərəfindən; kommersiya təşiklatları tərəfindən Cəmiyyətlər (məhdud və əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər, açıq və qapah tipli səhmdar cəmiyyətlər). Bir və ya bir neçə şəxs tərəfindən təsis edilən cəmiyyət məhdud məsuliyyətli cəmiyyət adlanır. Məhdud məsuliyyətli cəmiyyətin (MMC) kapitalı təsis sənədləri ilə müəyyən edilmiş ölçüdə paylara bölünür. MMC iştirakçıları onxm öhdəliklərinə cavabdeh deyillər və yalnız qoyduqlan əmlakm dəyəri həcmində itkilərə görə riskə məruz qalırlar. MMC-nin firma admda məhdud məsuliyyət sözü olmalıdır. MMC-nin iştirakçılarmm sayı məhdud məsuliyyətli cəmiyyət haqqmdakı qanunla müəyyən edilmiş həddi aşmamalıdır. MMC-nin təsis sənədi onun işçilərinin imzaladığı təsis müqaviləsidir və onlarm təsdiq etdiyi nizamnamədir. Əgər cəmiyyət bir şəxs tərəfindən təsis edilirsə, omm təsis sənədi nizamnamədir. MMC-nin nizamnamə kapitalmı onun iştirakçılannm əmanətlərinin dəyəri təşkil edir. Nizamnamə kapitalı MMC-nin kreditorlannm maraqlarmı təmin edən əmlakın minimal ölçüsü ilə müəyyən edilir. MMC-nin kapitalmm ölçüsü MMC haqqmdakı qanunla müəyyən edilmiş məbləğdən az ola bilməz. MMC-nin ali orqanı iştirakçılarmm ümumi yığmcağıdır. MMC onun iştirakçılannm yekdil qərarı ilə könüllü olaraq ləğv edilə bilər və ya yenidən qurularaq ixtisaslaşdınlmış cəmiyyətə çevrilə bilər.
Birjalar peşəkar sahibkarlıq fəaliyyətinin digər növlərindən bir sıra xösusiyyətlərinə görə fərqlənir. Bu da onu işgüzar praktikanm müstəqil növü kimi öyrənməyə əsas verir. Birincisi, birja (ingilis sözü. purse - pul kisəsi) özündə vasitəçi sturkturu əks etdirir. Lakin o, bir sıra vasitəçi müəssisələrdən fərqlənir. Belə ki, heç bir sahibkar ona müraciət etmədən keçinə bilmir. İkincisi, biıjalar müştərilərə xidmət edir - bu onlann başlıca funksiyalarıdır. Azərbaycanda birjalarm bu funksiyası özünəməxsus formada biruzə verir. Belə ki, onlar müştərilərə xidmətdən çox təchizat kanallan və qiymətlər vasitəsilə istehsalçılara nəzarət funksiyasmı yerine yetirirlər. Bu gün biıja fəaliyyətinin məzmunu və prinsiplərini diqqətdə saxlamadan sahibkarlıq fəaliyyətini kifayət qədər effektli səviyyədə həyata keçirmək mümkün deyildir. Birjalar özündə topdan ticarətin xüsusi formasmı əks etdirir. Bir qayda olaraq biıjalar üçün ixtisaslaşma xarakterikdir. Bu, ixtisaslaşma ya coğrafi regionlar (regional universal birjalar), ya da ki, fəaliyyət profilləri üzrə müəyyən edilir. İxtisaslaşması fəaliyyət prinsipi üzrə müəyyən edilən biıjalann aşağıdakı növləri vardır: əmtəə biıjalan - belə biıjalar adətən sabıt və dəqiq keyfiyyət parametri olan kütləvi əmtəələrin topdan ticarəti üzrə ixtisaslaşırlar; fond birjaları - qiymətli kağızlarm müntəzəm olaraq alqı- satqısı üzrə əməliyyatlann keçirildiyi mərkəz; valyuta birjaları - qızıl və valyutaların alqı-satqısınm həyata keçirildiyi yer; Banklar.
Banklar. Bank özündə müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini (əmanətləri) cəmləşdirən, onu kredit şəklində (borc, ssuda) müvəqqəti istifadəyə verən, müəssisələr, idarələr və şəxslər arasmdakı qarşılıqlı ödəmələrdə və hesablaşmalarda vasitəçilik edən ixtisaslaşdınlmış maliyyə institutudur. Banka verilən bu tərif dövlət və ya kommersiya (xüsusi və ya səhmdar) banklan üçün doğrudur. Mərkəzi (Milli) bank əsasən emissiya da daxil olmaqla ölkədə pul tədavülünün tənzimlənməsi fimksiyasmı yerinə yetirir. Mərkəzi (Milli) bank bir qayda olaraq dövlətə məxsus olur. Kommersiya banklan mənfəət əldə etmək üçün fəaliyyət göstərən müəssisələr kateqoriyasma aiddir. Bank işinin təşkilində başlıca problem müştərilərə keyfiyyətli xidmətdir. Bank strukturlannın fəaliyyətinin mühüm xarakteristikalarmdan biri bank ödəmələrinin həyata keçirilməsidir. Bank ödəmələrinin üç növünü bir-birindən fərqləndirirlər: bank daxili ödəmələr; milli səviyyədə banklararası ödəmələr; beynəlxalq səviyyədə banklararası ödəmələr. İnvestisiya kompaniyaları və fondları. İnvestisiya kompaniyaları və fondlanna mənfəət əldə etmək məqsədilə özünün və özgə kapitalını cəmləşdirərək maksimum effektliklə istehsala investisiya edən maliyyə idarələri (müəssisələri) aiddir. 1) Əmanətçilərdə olan vəsaitləri cəmləşdirmək və bunu fəaliyyətdə olan istehsalatlara qoymaqla belə investisiyalar hesabma mənfəət əldə etmək (və bu mənfəətdən əmanətçiyə gəlir ödəməklə) üçün yaradılan müəssisələr. Belə investisiya müəssisələrində effektə cəlb edilən vəsaitin müxtəlif istiqamətli fəaliyyətlərə yönəldilməsi yolu ilə nail olunur. Bu risk dərəcəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Lakin, bunun üçün kapital qoyulması planlaşdınlan kompaniyanın maliyyə vəziyyəti haqqında hərtərəfli və obyektiv informasiyaya malik olmaq və onun maliyyə "sağlamlığı,ındakı mümkün dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq lazımdır. 2. Kapitalın təmərküzləşdirilməsi və gələcəkdə ondan hər hansı bir layihənin reallaşdırılmasında, o cümlədən, regional səviyyədə istifadə etmək üçün yaradılan müəssisə. Bu halda aşağıdakılar mümkündür: a) layihənin reallaşdırılması dərəcəsinə görə səhmdar cəmiyyətə transformasiya edilən investisiya fondları, məsələn, avtomobil kompleksinin təsis edilməsi və onun fəaliyyətinin təşkili üzrə layihəni reallaşdırmaq üçün; b) müəyyən regionun ərazisindəki konkret layihələri həyata keçirmək üçün yalnız kapital axatanşı və cəlb edilməsi üzrə. Müqavilə birlikləri. Azərbayean Respublikasmm Mülki Məclisində deyilir ki, öz sahibkarlıq fəaliyyətini koordinasiya etmək, həmçinin ümumi əmlak maraqlarmı qorumaq məqsədi ilə kommersiya təşkilatları müqavilə üzrə öz aralarmda qeyri- kommersiya təşkilatlan olan assosasiyalar və ittifaqlar formasmda birliklər yarada bilərlər. Əgər, iştirakçıların qərarı ilə assosasiyaya (ittifaqa) sahibkarlıq fəaliyyəti aparmaq hüququ həvalə olunarsa belə assosasiya (ittifaq) təsərrüfat cəmiyyətinə və ya yoldaşlığma çevrilir. Çünki, sahibkarhq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün təsərrüfat cəmiyyətləri yaradıla bilər və ya bu cəmiyyətdə iştirak edə bilərlər. Müəssisələr birliyinə assosasiyalar, konsemlər, konsersiumlar, sahələrarası və regional ittifaqlar, maliyyə-sənaye qruplan, Holdinq kompaniyalan və s. aiddir. Istənilən formada müəssisələr birliyinin təşkili və fəaliyyət göstərməsi aşağıdakı əsas prinsiplərə əsaslanmalıdır: iqtisadi maraqlarm ümumiliyi əsasmda biıliklərin könüllüyü; birgə fəaliyyətdə iştirakçıların hüquq bərabərliyi; birliyin təşkilatı formasınm seçilməsində sərbəstlik; iştirakçılarm və bütünlükdə birliyin özünü idarəetməsi; iştirakçılar arasındakı münasibətlərin müqavilə əsasmda təşkili. Yüklə 21,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|