2- labaratoriya Mavzu

2- labaratoriya

Mavzu: Figura va fonni organish, idrokda bilish nazoratini organish, tam bilish, hid bilish, vaqtni idrok qilishni organish mavzusi yuzasidan malumot bering !

Jismi, yoki ob’ekti, va bizga, bir vaqtning o‘zida o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi, lekin orqa planga o‘tib ketgan boshqa jismlardan iborat bo‘lgan fon ajratiladi. Masalan, kitob javonidan biror kitobni oladigan bo‘lsak, biz boshqa ko‘pgina kitoblarni idrok etamiz, lekin idrok predmeti, ob’ekti bo‘lib, bizga ayni damda zarur va biz izlayotgan kitob hisoblanadi.Dastlab figura (jism) va fon o‘rtasidagi farq tasviriy san’atda yuzaga kelgan. Psixologiyada ushbu muammo mustaqil muammo sifatida daniyalik psixolog E. Rubin tomonidan ko‘rib chiqilgan edi. Yakka holatdagi, oldinga chiqqan, e’tiborni o‘ziga qaratuvchi hodisaviy maydon qismiga figura, uni o‘rab turuvchilarning barchasi esa fon deb aytiladi.Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, jism va fonning nisbati – bu dinamik nisbat. Ayni vaqtda fonga tegishli bo‘lganlar ma’lum vaqtdan so‘ng jismga, va, aksincha, jism fonga aylanishi mumkin. Bunga isbot sifatida rasmdagi ikkilangan tasvirlarni keltirish mumkin.Jismni fondan ajratib olish, avvalambor, ular o‘rtasidagi farqning darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Jism va fon bir-biridan qanchalik ko‘p farq qilsa, jism fondan shunchalik oson ajraladi. Xuddi shunday, fon va jism o‘rtasidagi ranglar, ayniqsa, bir-biridan keskin farq qiluvchi ranglar bo‘yicha tafovut muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf taxtasida bo‘r bilan yozilgan so‘z yaqqol ko‘rinadi, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi daftarida u yozadigan siyoh bilan tuzatilgan xato esa umuman sezilmasligi mumkin. Agar jism o‘xshash jismlar qurshovida bo‘lsa, uni ajratib olish qiyinchilik tug‘diradi. Agar daryo boshqa daryolarning oqimlari bilan o‘ralgan bo‘lsa, xarita bo‘yicha uning oqimini kuzatib bo‘lmaydi. Jismni fondan ajratib olishni, birinchidan, jismning aniq obrazi bo‘lgan ob’ekt haqida ma’lumotga ega bo‘lish osonlashtiradi. Ikkinchidan, jismni fondan ajratish jism shaklining ustidan chizib chiqish yoki jismlarni qo‘l bilan saralash imkoniyatini engillashtiradi. Uchinchidan, jismni fondan ajratib olish o‘xshash faoliyat tajribasini orttirishni engillashtiradi.Jismni yaxlitligicha idrok qilish bilan birga, uning alohida qismlarini ham idrok etamiz. Bu ikkala tomon ham o‘zaro uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi: yaxlitlikni idrok qilish uning qismlarini idrok qilish bilan belgilanadi, yaxlitlikning o‘zi ularning idrok etilishiga ta’sir etadi.Barchaga ma’lumki, jismning biror qismini o‘tkazib yuborsak yoki uni noto‘g‘ri talqin qilsak, yoki haqiqatda unga tegishli bo‘lmagan qismni uning qismi sifatida idrok etsak, jismning idrok etilishi keskin o‘zgarib ketadi. Bunday vaziyatlarda jismni o‘z holicha qabul qilolmaymiz. Masalan, boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan va alohida yozilgan so‘zga bir qarashda («chol», «mol» va boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan «pol» so‘zi), agar harflardan biri noaniq yozilgan bo‘lsa, uni noto‘g‘ri talaffuz qilib o‘qishimiz mumkin («pol» so‘zining o‘rniga - «gol»). Alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi haqida savol tug‘iladi. Bu ta’sir, avvalambor, yaxlitlikni idrok qilishda undagi ba’zi bir qismlarining etishmayotganini sezmay qolishimiz mumkinligida kuzatiladi. Masalan, kitob mutoalasida ba’zan tushirib qoldirilgan, ortiqcha harflarni, ularning o‘rin almashganini sezmay qolamiz. Bunday holat o‘qish malakasining yuqori darajasidagi har bir so‘zning yaxlitligicha idrok etilishida kuzatiladi, bu esa uning alohida qismlarining yorqin ranglarda idrok etilishiga ta’sir ko‘rsatadi.Yaxlitlik va qismlar idrokining o‘zaro munosabati jism bilan tanishishning turli bosqichlarida birday kechmaydi. Bunda odamlarning individual farqlanishi muhim o‘rin egallaydi. Ko‘pchilik odamlarda idrokning boshlang‘ich davri yaxlitlikni alohida qismlarga ajratmay turib, idrok qilishning ustunligi bilan xarakterlanadi. Ba’zi odamlarda buning aksi kuzatiladi, birinchi navbatda, jismning alohida qismlari farqlanadi.Individual farqlanishga mos ravishda idrokning ikkinchi davri ham turlicha kechadi. avval jismning umumiy shakli aniq qismlarga bo‘linmagan holda idrok etilsa, keyinchalik, ob’ekt qismlari borgan sayin aniqroq idrok etiladi. va, aksincha, agar avval jismning qismlari ajratilgan bo‘lsa, yaxlitlikka o‘tish amalga oshiriladi.Yaxlitlik va qismlarining idroki faqat individual xususiyatlarga emas, shuningdek, o‘tmishdagi tajriba va maylga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, etarlicha o‘qish tajribasiga ega bo‘lganimiz uchun matnni ko‘z yugurtirib, ko‘p hollarda xatoliklarga e’tibor bermay, tez o‘qiy olamiz. Lekin, agar matndagi xatoliklarni topishingiz bo‘libqolsa, ma’nosiga tushunib etmasangiz ham, so‘zlarning yozilishiga alohida e’tibor qaratasiz. Shunday qilib, idrokni tashkil etishda mayl muhim ahamiyatga molikdir.Barcha odamlar o‘z qiziqishlari va mayllari, shuningdek, qator boshqa xususiyatlariga ko‘ra, bir-birlaridan farq qilsalarda, idrokda individual tafovutlar mavjudligini ta’kidlab o‘tishimiz mumkin.Idrokdagi individual farqlar juda katta bo‘lsada, bu farqlarning aniq bir odam uchun emas, odamlarning yaxlit guruhiga tegishli bo‘lgan ma’lum tiplarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Idrok tiplariga: sun’iy (yaxlit) va tahliliy (tafsilotlarni aniqlash), tushuntiruvchi va tavsifiy, ob’ektiv va sub’ektiv tiplar kiradi.Idrokning yaxlit tipi unga moyil bo‘lgan shaxslarda jism qoldirgan umumiy taassurot, idrokning umumiy mazmuni, idrok umumiy xususiyatlarining yorqin ifodasi bilan xarakterlanadi. Idrokning bunday tipi bo‘lgan odamlar mayda-chuydalarga kamroq e’tibor beradilar. Ular ko‘proq yaxlitlikning ma’nosini ilg‘ab oladilar, ko‘pchilik tafsilotlar esa e’tiborsiz qolib ketadi.Idrokning izchillik tipiga mos shaxslar, aksincha, qismlar va tafsilotlarni aniq ajratib ko‘rsatishga moyil bo‘ladi. Ularning idroki, aynan, shunga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Umuman olganda, jism yoki hodisa, idrok etilganlarning umumiy mohiyati orqa ko‘rinishga o‘tib ketadi, ba’zan esa, umuman sezilmaydi. Ularning hikoyalari doim tafsilotlar va xususiy qismlarni tasvirlashga to‘la bo‘ladi, buning orqasida yaxlitlikning mohiyati juda ko‘p hollarda yo‘qolib ketadi.Idrokning ko‘rsatib o‘tilgan tiplari chetki qutblar uchun xosdir. ko‘pincha, ular bir-birini to‘ldiradi, chunki, ikkala tipning ijobiy xususiyatlariga tayanuvchi idrok samarali hisoblanadi. Idrokning tasviriy tipiga xos bo‘lgan shaxslar, ko‘rgan va eshitganlari bilan chegaralanadi, idrok etilgan hodisaning mohiyatini tushuntirishga urinmaydilar. Odamlar faoliyati, voqealar yoki qandaydir hodisalarning harakatlantiruvchi kuchlari ularning e’tiboridan chetda qoladi. Aksincha, idrokning tushuntiruvchi tipiga xos bo‘lgan odamlar bevosita idrokda beriladiganlar bilan qoniqmaydilar. Ular doim ko‘rgan yoki eshitganlarini tushuntirib berishga intiladilar. Hulq-atvorning bu tipi ko‘pincha idrokning sun’iy tipi bilan uyg‘unlashadi.Idrokning ob’ektiv tipiga haqiqatda sodir bo‘layotgan voqealarga qat’iyan muvofiqlik xosdir. Idrokning sub’ektiv tipiga mos shaxslar esa ularga berilganlardan chetga chiqadilar va o‘zlaridan ko‘p narsa qo‘shadilar. Ularning idroki jismlarga nisbatan sub’ektiv munosabatga, avvaldan tarkib topgan taxminlarga asoslangan mulohazali munosabatni nohaq oshirib baholashga bo‘ysunadi. Bunday odamlar o‘z hikoyalarida idrok etganlarini emas, balki, bu haqdagi o‘zlarining sub’ektiv taassurotlarini, ayni damdagi his-tuyg‘ulari va kechinmalarini etkazadilar.
Individual farqlar o‘rtasida kuzatishdagi farqlash katta ahamiyatga ega. Kuzatuvchanlik – bu jismlar va hodisalardagi sezilarsiz, o‘z-o‘zidan ko‘zga tashlanmaydigan, lekin istalgan nuqtai nazar yuzasidan ahamiyatli yoki xususiyatga ega bo‘lgan belgini payqash malakasi. Kuzatuvchanlikka xos bo‘lgan belgi sezilarsiz, lekin ahamiyatli belgining idrok qilish tezligi. Kuzatuvchanlikdagi farqlar shaxsning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Xuddi shunday, qiziquvchanlik kuzatuvchanlikning rivojlanishiga ko‘mak beruvchi omil bo‘lib hisoblanadi.Idrokni oldindan mo‘ljallanganlik darajasiga ko‘ra farqlash mumkin. Oldindan ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va oldindan ko‘zlangan (ixtiyoriy) idroklar mavjud. Ixtiyorsiz idrokda biror jismni idrok qilish maqsadi yoki vazifasini qo‘ymaymiz, ixtiyoriy idrok esa maxsus ko‘zlangan maqsad yoki vazifaga yo‘naltirilgan. Idrok mustaqil faoliyat sifatida, ayniqsa, kuzatishda yaqqol namoyon bo‘ladi, kuzatish oldindan mo‘ljallangan, rejali va u yoki bu darajada davomli idrok bo‘lib, idrok ob’ektida sodir bo‘ladigan qandaydir hodisa yoki o‘zgarishni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.Ammo, kuzatuvchanlik ham idrok kabi tug‘ma xususiyat bo‘lib hisoblanmaydi. YAngi tug‘ilgan chaqaloq atrof-olamni jismlarning yaxlit manzarasi ko‘rinishida idrok etolmaydi. Bolaning atrof-olamdan jismlarni dastlabki ajratib olish hodisasini uning bu jismlarni sinchiklab qarayotganidan sezish mumkin B.M.Teplovning fikriga ko‘ra, bolada jismning predmetliligi belgilari erta go‘daklik davrida (2-4 oylida) jismlar bilan harakatlarning shakllanishida namoyon bo‘la boshlaydi. 5-6 oylikka kelib, bolada qo‘llayotgan jismda nigohning jamlanishi holatlarining ko‘payishi kuzatiladi. Bog‘chachagacha bo‘lgan davrdan maktabgacha davrga o‘tishda o‘yin va konstruktiv faoliyat ta’sirida bolalarda ko‘rish analizi va sintezining murakkab turlari, shuningdek, idrok ob’ektini ko‘rish maydonida xayolan bo‘laklarga bo‘lib, har bir bo‘lakni alohida, so‘ngra ularni yaxlitlagan holda tadqiq etish layoqati tarkib topadi.Ta’lim olish jarayonida maktabdagi bola idroki faol ravishda rivojlanadi, bu jarayonlar bir necha bosqichlarda amalga oshadi. Birinchi bosqich jismdan foydalanish jarayonida obrazining mutanosib holda tarkib topishi bilanbog‘liq. Keyingi bosqichda bolalar qo‘l va ko‘z harakatlari yordamida jismlarning fazoviy xususiyatlari bilan tanishadilar. Navbatdagi, psixik rivojlanishning yuqori darajalarida bolalar oz fursatda va ortiqcha harakatlarsiz idrok ob’ektlarining ma’lum xossalarini tanib olish, shu xossalar asosida ularni bir-biridan farqlash layoqatiga ega bo‘ladilar.Idrok rivojlanishining muhim sharti mehnatdir, u bolalarda ijtimoiy foydali mehnat shaklida, masalan, uydagi vazifalarini bajarish bo‘yicha, shuningdek, chizish, yasash, musiqa, o‘qish va boshqalar bilan shug‘ullanishda namoyon bo‘ladi. Bola uchun o‘yinda qatnashish ham ahamiyatlidir.Katta odam bilan solishtirganda, yosh bola idrokining xususiyatlari qanday va ular nimada namoyon bo‘ladi? Avvalambor, bola jismlarning fazoviy xossalarini baholashda juda ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yadi. Bolalarda, hatto, ko‘z bilan chiziqli chamalsh kattalarnikiga qaraganda yaxshi rivojlanmagan. Masalan, chiziq uzunligini idrok qilishda bolaning xatolari, katta odamnikiga qaraganda, taxminan besh marta ko‘p bo‘lishi mumkin. Vaqt idroki yana ham ko‘proq qiyinchilik tug‘diradi. Bola «ertaga», «kecha», «oldin» va «kechroq» kabi tushunchalarni juda qiyinchilik bilan egallaydi. Bolalar jismlar tasvirini idrok qilishda ham qiyinchiliklarga duch keladi. SHunday qilib, bola idrokining o‘ziga xos xususiyatlari bola bilimining etishmasligi va unchalik katta bo‘lmagan amaliy tajriba bilan belgilanadi. Vaqt o‘tishi bilan bu muammolar bartaraf etiladi va katta maktab yoshiga kelib, bolalar idroki katta odam idrokidan sira farq qilmay qoladi.
Nutqning oziga xos turlari mavjud – tashqi, ichki, ogzaki, yozma va xokozo. Kommunikativ jarayonda ozaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlari tushunishlari juda muhimdir. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot bu shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi deb yozgan edi. Sozning mohiyati haqida Sa’diy «Aqlmisan yoki ahmoq, kattamisan yoki kichik buni biror soz aytmaganigcha bila olmaymiz» degan edi.
Yozma nutq insoniyat tarixida ogzaki nutqdan ancha keyin paydo bolgan. Yozma nutq fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirishida, badiiy timsollarni etkazishda muhim rol’ oynaydi. Nutq ozining fizologik negiziga kora eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Nutqni programmalashtirish – nutqiy ifodaning, ya’ni kishi bildirmoqchi bolgan fikrning ma’naviy ozagini tuzishda birinchi bosqich hisoblanadi, ikkinchi bosqich jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan iboratdir.Noverbal kommunikatsiyaga – belgilarning optik kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qol harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pontomimika (£ol - oyoq, tana harakatlari) kiradi.Jestlar – insonning qol harakatlari bolib, u orqali insonning ichki holati biror bir ob’ektga munosabati va tashqi olamga yonalganligi ifodalanadi. Mimika – inson yuz harakatlarining bir qismi bolib, u orqali insonning oylari, xatti - harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajubi va hokozolar namoyon boladi.Pontomimika – inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatldar tizimidir.Tadqiqotlar shuni korsatadiki, kundalik muloqot jarayonida sozlar 7 % ni, tovush va intonatsiya 38 % ni, nutqsiz muloqot esa 55 % ni tashkil etadi.Noverbal kommunikatsiyaning paralingvistik va ekstralingvistik belgilar tizimi ham mavjud. Bular lokalizatsiya tizimi bolib, u ovoz sifatida uning deapozani nutqdagi pauzalar, yotal, yigi, kulgu nutq tempida namoyon boladi.Muloqotning maqsadga kora 8 ta funktsiyasi mavjud: (L.A.Korpenko)
1. Kontakt.
2. Aloqa ornatish.
3. Undovchilik.
4. Koordinatsion.
Pedagogik munosobat deganda pedagog va oquvchilar kollektivi ortasida ozaro birgalikdagi harakatining mazmunan axborot ayirboshlashdan, oquv tarbiyaviy ta’sir korsatish va ozaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat sistemasi usullari va malakalari tushuniladi. Bizni orab turgan va mavjud bolgan barcha narsa va hodisalar ozga xos xususiyatlarga ega. Xususiyatlar bu predmetlarning belgilaridir. Belgi bu predmetni boshqalardan ajratadigan omilidir. Xususiyatlar bevosita bizning ongimizda aks etib, bunda sezgi organlari korish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, teri tuyushni roli katta. Bu eng oddiy psixik jarayon bolib, narsa va hodisalarning xususiyatlari fizik jarayonlarni sezgi organlariga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning xususiyatlarini alohida-alohida namoyon bolishi sezgi deb ataladi.Sezgi paydo bolishi uchun nima zarur? 1. Buning uchun biror sezgi organiga ta’sir etuvchi predmet zarur. 2. Sezuvchi apparat zarur.Aks etish xususiyatiga va retseptorlarining joylashgan urniga qarab sezgilar odatda 3-guruhga ajratiladi.
1. Tashki muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bolgan eksterotseptiv sezgilar.
2. Tananing ichki a’zolarida va toqimalaridajoylashgan hamda ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptoralarga ega bolgan interotseptiv sezgilar.
3. Retseptorlari mushaklarda va paytlarda ornashgan propriotseptiv sezgilar: ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. Ba’zi sezgi turlarida adaptatsiya hodisasi mavjud bolib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning ozgarishlariga va taassurotlariga moslashish konikish imkoniyatini beradi. Sezgilar doimo ta’sirning kuchiga bogliq boladi, shuning uchun sezgilar ma’lum chegara ichida hosil boladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta’sir etadi va ozaro munosabatda boladi. Analizatorning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va takomillashadi.Sezgining paydo bolish sxemasini quyidagicha korsatish mumkin:FiziologikSezgi jarayoni ob’ektiv olamni togri aks etishini ta’minlovchi tashqi qozgatuvchilarni tanlash va energiyani qayta ishlovchi sensor harakatlar tizimidan iboratdir.Sezgilarni ota miqdorda kopligi, hamda tashqi olam energiyasini ong hodisasiga aylanishi haqida aniq fikrlarni I.M.Sechenov bergan. Agar insonni uygoq vaqtini orta hisobda 12 soat deb olinadigan bolsa va har bir faza boyicha orta sonni oladigan bolsak, korish sezgisini 5 qismchalarga bolsak, koz orqali 8 ming sezgi, quloqdan undan kam emas, muskullar harakatida esa undan ham sezgi yuzaga kelar ekan. Bir haftada u 56 ming, 1 oyda 204 mingni, 1 yilda 2 millionga yoqin sezgi hosil boladi.Idrokda esa doimo idrok etuvchi shaxsning hislatlari uning idrok etayotgan narsalariga munosabati, kishining extiyojlari, qiziqishlari, intilishlari, istaklari va his – tuygulariu yoki bu tarzda aks etadi.Idrok - bu narsa va hodisalarni bizni sezgi organlarimizga ta’sir etishi asosida ularni yaxlit obrazlarining yuzaga kelish jarayonlaridir. Idrok qiziqishlarimiz va irodamiz bilan qanday darajada bogliqligiga kora ixtiyoriy va ixtiyorsiz idrokka ajratilishi mumkin. Ixtiyoriy idrok kuzatishda yaqqol namayon boladi. Kuzatish bu ma’lum anik anglashgan maqsad bilan qilinadigan hamda ixtiyoriy diqqat yordamida amalga oshiriladigan ixtiyoriy rejali idrokdir.Psixologlarning fikricha inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, korish, eshitish va tuyush mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bolib, aniq ob’ektni ajratishga yordam beradi. Masalan: gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov osha tarafga qaraymiz. Ism – figura bolsa, bozordagi shovqin-suron – fon rolini oynaydi. Idrok sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bolib, unda shaxsning u yoki bu ob’ektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi aks ettiriladi.2. Sezgilar uchun quyidagi xususiyatlar xos – adaptatsiya, sensibilizatsiya, senesteziyaAdaptatsiya - sezgi organlarini ularga ta’sir etuvchi stimullarga moslashishi, bunda ularning aks etilishini yaxshilashni yoki ortiqcha ogirlikdan xolos etilishi nazarda tutiladi (Qorangulik, yoruglikka moslashish).Sensibilizatsiya - analizatorlar ozaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgi organlarining sezuvchanligini ortishidir (Masalan: ovoz ta’sirida korishni otkirlashishi). Analizatorlarning markaziy bulmalari joylashgan bosh miya kobigida kuzgalishning tarkalishi va tuplashishi jaraenlari sezgilari uzaro munosabatning fiziologik mexanizmi bulib xisoblanadi.Sinesteziya - bir analizatorning kuzgalish ta’siri ostida boshka analizatorga xos sezgining xosil bulishidir. Ushbu xolat sezgilarning xar-xil turlarida kuzatiladi. Tovush kuzgatuvchilari ta’sir kilganda sub’ektda kurish obrozlari paydo bulganda kupincha kurish, eshitish sinesteziyasi uchraydi.Sezgi a’zolari sezuvchanligining oshishiga olib boradi va ikki sohani ajratib korsatish mumkin.
1. Sensor nuksonlar korlik va karlikning ornini toldirish zaruratidan stixiyali tarzda kelib chiqadigan sentsibilizatsiya.
2. Sub’ekt faoliyati tufayli kasbga xos talablardan kelib chiqadigan sentsibilizatsiya. Korish yoki eshitish sezgisining yoqotilganligi ma’lum darajada sezuvchanlikning boshqa turlarini rivojlantirish hisobiga toldiriladi.
3. Insonning barcha sezgilari quyidagi sifatlarga qarab klassifikatsiyalanadi:1. Eksterotseptiv sezgilar – tashqi olamdagi narsa va hodislarning sifatlarini aks etadi. Ularga korish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish va teri sezgilari kiradi.2. Interotseptiv sezgilar – ichki organlarning turli holatlari aks etadi (Organik, ogriq sezuvchi).. Propriotseptiv sezgilar – turli harakat organlarining holatlarini aks etadi (Muskul, harakat, kinetik va muvozanat).Korish sezgisining organi koz, u pardadan iborat: tashqi tomirlari va tor parda. Korish sezgisining fizik sababchisi yoruglik tolqinlari hisoblanadi.Ranglar axromatik (qora, oq, kulrang) hamda xromatik (qizil, sariq, havorang, kok, siyohrangga bolinadi).Korish sezgisining markazi miya katta yarim sharlarining ensa bolagidir. Eshitish sezgisi – ovozlarni sezish,organi quloq. Tashqi quloq - quloq chanogi va eshitish boshligidan iborat. Orta quloq - uchta suyakchaga mahkamlangan quloq pardasi, ichki yupqa parda, ichki togay. Orta quloq eshituv suyakchasidan iboratdir. Ular havo tolqinlarini ichkariga otkazadi. Eshitishning miya markazi bosh miyaning chakka qismi.Eshitish sezgisining sifati:a) ovoz balandligi;Xid bilish sezgisi – xidni bilish bilan xarkterlanadi. Organi burun boshligining yuqori qismi bolib, unda xid bilish kataklari mavjud. Xidlar predmetlar boyicha klassifikatsiyalanadi.Fizik sababi – gazga oxshash moddalarni burun boshligi tushishi va xid bilish retseptori kataklarga ta’sir etishiTemperaturani sezish - issiq va sovuqni teri orqali bevosita sezish bilan bogliq, fizik sababi teriga boshqa moddalarning tegishi. Terida 250 mingta sovuq hamda 30 mingta issiqni qabul qiluvchi nuqta mavjud.Taktil sezgi – tegish va bosimni sezish organi alohida tuyush tanachalari bolib, ular tana boylab notekst joylashgan. Barmoqlar til, lab, lablarda uchta nuqta mavjud. Idrok jarayonida ishtirok etuvchi analizatorlarga kora korish, eshitish, xid bilish, ta’m bilish, kinetik va teri tuyush kabi idrok turlari mavjud. Boshqa klassifikatsiyasi asosida materiyaning mavjud bolishi yotib – u vaqtni idrok etish, fazoni, xatti – harakatni idrok etish turlariga bolinadi.Fazoni idrok qilish - forma, kattalik, ob’ektlarni joylashishi, ularning re’lefi va yo`nalganligini idrok etishda ifodalanadi. Fazoni idrok etish kuchini, teri tuyush va muskul harakat organlari asosida yuzaga keladiVaqt idrok etish – ob’ektiv vaqtni, uning tezligi va ritmini aks etishidir.Harakatni idrok etish - ob’ektiv fazodagi joylashishi va ozgarishini aks etishi bolib, bunda korinishi va kinetik analizator muhim ahamiyatga ega.Idrokning sifati bu tezligi, aniqligi va tolaligi. Idrokning sifati tashqi omillarga bogliq bolib, bunga narsa va hodisalarni sifat, turgan joyi, organi faktorlarga – sezgi organlari va nerv sistemasining holati, sub’ektiv faktorlar – bilim, tasavvur, qiziqish va tafakkur rivojlanishi bilan bogliq.Idrokning oziga xos xususiyatlari iboratdir:Predmetlilik – bu ob’ektivlashtirish akti bolib, u tashqi olamdan olingan ma’lumotlarni ozida mujassamlashtiradi.Yaxlitlik – predmetlarni u haqidagi ma’lumotlarni jamlagan holda yaxlit idrok etishi.Strukturalilik (tizimlilik)- bu predmetlarni sezgilar yigindisi sifatida emas, balki bu sezgilar asosida predmet strukturasini ma’lum bir vaqt oraligida shakllanuvchi uning elementlari orasidagi borliqni idrok etishdir.Konstantlilik - idrok etilgan predmet xususiyatlarini doimiyligidir, ozgarmsligidir.Mantiqiylik – anglangan holda idrok etish, ya’ni predmetni aniq guruh, sinfga kiritgan holda umumlashtirish.Tanlanganlik – kop ob’ekt ichida boshqalar bilan solishtirilganda konkret ob’ekt fondan ajratilishidir.Idrokda appertseptsiya hodisasi yuzaga keladi (Nemis psixologi G.Leybnits tomonidan kiritilgan). Bu idrokni mazmunini olingan bilimlar, malakalar, qarashlarga insonni atrofga bolgan munosabatiga bogliqligida ifodalanadi.llyuziya - sezgi organlarimizga bevosita ta’sir etib turadigan narsa va hodisalarni notogri yoki buzib idrok etishdan iborat psixik hodisa. Illuyuziya hodisasi koruv, eshituv, harakat idroki kabi - sohalarga xosdir. Ularni jismoniy, fiziologik va psixologik sabablar keltirib chiqarishi mumkin jismoniy sababga misol: stakandagi choyga solingan qoshiqni siniq deb idrok qilish. Fiziologik sabab: kozimizning tagiga yon tomondan barmogimizni bir oz botirsak korib turgan predmetimiz ikkilanadi. Psixologik sabab kontrast natijasida notugri korinish oq fondagi kulrang doimo qora fondagidan kora toqroq korinadi.Gallyutsinatsiya alaxsirash, bosinqirash, valdirash real voqealikdagi narsa va hodisalarning analizatorga bevosita ta’sirisiz ongimizda turli obrazlarning xayoliy ravishda paydo bolishidan iborat psixopatologik hodisa.Subsensor idrok – miyaga his etish organlari orqali etib keladigan signallarni inson tomonidan ongsiz ravishda idrok etilishi va qayta ishlanishidir. Diqqat - kishi faoliyati barcha turlari, eng avvalo mehnat va oquv faoliyati samaradorligini muhim va zarur shartidir. Mehnat qanchalik murakkab va mas’uliyatli bolsa, u diqqatga shunchalik katta talablar qo`yadi.Ziyraklik kishiga uning kundalik hayotida, turmushida, boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishida zarurdir. Oquvchilarning diqqat e’tibori oquv tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Ta’lim olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy «diqqat aynan shunday bir eshikka, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi» - deb yozgan edi. Diqqat individning hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza etadigan tarzda ongning yonaltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Soddaroq qilib aytadigan bolsak, diqqat - deb ongimizning bir nuqtaga toplab, ma’lum narsa va hodisalarga aktiv yonaltirilganiga aytiladi. Biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz, uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti boladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga toplanishi, ong idrokning torayishidan iboratdir. Ongning eng yuqori nuqtasi diqqatning markazi deb ataladi. Ana shu nuqtaga tushgan barcha narsalar, ya’ni idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar fikrlar tola yorkin holda aks ettiriladi. Diqqat sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va harakat jarayonlarida namayon bolishi mumkin. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki aktivlikdir. Diqqat har qanday faoliyatning muhim shartidir.Inson his qilgan barcha narsa va hodisalar izsiz yoqolmaydi. Ular ma’lum miqdorda xotirada saqlab qolinadi, mustahkamlanib va kerak bolganda qayta esga tushiriladi. Odamda tasavvurlarning mavjudligi bizning idrokimiz miya postlogida qandaydir izlar qoldirilishidan, ular ma’lum vaqt davomida miyada saqlanib turishidan dalolat beradi. Otmish tajribamizda nimaiki hodisa yuz bergan bolsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirishi yoki tanish xotira deb aytiladi. Agar odamlar ozlarining otishish tajribalarini esda saqlay olmasa va qayta tiklash qobiliyatiga ega bolmasa bilimlarni egallashning har qanday imkoniyatidan mahrum etilgan va ularning aqli darajasida qolavergan bolar edi. Shu sababdan ham har bir odamning vazifasi oz xotirasini boyitishdan iboratdir. Esda olib qolish jarayonida odamda bir narsa yoki hodisa bilan boshqa narsa yoki hodisa ortasida ozaro aloqa boglanadi. Masalan, biz yangi topishgan kishining ismini esda qoldirishda bu isimni hamma mazkur kishi bilan uning tashqi qiyofasi va boshqa xususiyatlari bilan boglaymiz. Ma’lum bir tarixiy faktni ozlashtirishda uni boshqa tarixiy hodisalar bilan boglaymiz, uning ma’lum bir davrga taalluqli ekanini aniqlaymiz. Shunday qilib esda qoldirish - biron bir yangi narsani ilgaridan odam ongida mavjud bolgan boshqa narsa bilan boglashdan iborat.Xotirani tajriba asosida psixologiya asosida tadqiq etish, X1X asrning 80-yillariga togri keladi. 1885 yilda nemis psixologi Ebbingous xotirlab qolish jarayonlari haqida kitobini yaratadi.XX asrning 30-yillarida Rossiya psixologlari L.S.Vigodskiy, A.N.Leont’ev, A.N.Zankov, T.I.Zinchinko kabilar xotiraning turli jihatlarini organadilar.Diqqatning biror narsaga qaratishi ob’ektga bogliq holda diqqatning namoyon bolishini quyidagi shakllarini; sensor, aqliy, harakatlantiruvchi shakllarni ajratib korsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor (korish va eshitish) diqqati koproq organilgandir. Diqqatning fiziologik asoslarini tushunib etishga buyuk rus fiziologlari I.P.Pavlov va A.A.Uxtomskiylarning ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega. Nerv sistemasining alohida reaktsiyalari orientir reflekslar haqida I.P.Pavlov ilgari surgan tasavvurida ixtiyorsiz diqqatning gayri ixtiyoriy tabiati haqida taxmin bor edi. Hozirgi zamon mas’uliyatlariga qaraganda orientir reflekslar juda ham murakkabdir. Ular organizmni anchagina qismlarining faolligi bilan boglangan. Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunib etishda dominanta (nasldan - naslga o`tuvchi asosiy belgi) printsipi alohida ahamiyatga ega.mavjud boladi. Diqqat miya faolligini muayyan darajasida yuz berishi mumkin. Demak, diqqatning fiziologik asosini bosh miya pusti qismidagi “optimal qozgalish nuqtasi” tashkil qiladi. Miya postining optimal qozgalgan joyi oz ornini almashtirib turishi, diqqatni bir narsadan ikkinchi narsaga kuchishini va shuning bilan birga, ongimizning ma’lum narsa, ma’lum faoliyat turiga qarata yonaltirilishi va toplanishini shartlaydi. Shunday qilib, diqqat bir qator miya tuzilmalari faoliyati bilan bogliqdir. Lekin diqqatning har xil shakllari va turlarini tartibga solishda ularning roli turlichadir.Sechenov I.N. xotirani hayvon va inson tuzilishini eng muhim mo’jizasi deb bejiz aytmagan. Tashqi vaichki kuzgatuvchilarlarning ta’siri tufayli miyada qozgalishlar vujudga keladi. Ularning izlar yoqolib ketmaydi. Natijada nerv qozgalishlar oson va tez boradi. Qozgolishlar takrorlanib turilsa nerv boglanishlar saqlanadi. Aks holda nerv boglanishlar uziladi. Materiallar unitiladi. Yarim sharlar postlogida boglanishlarning tez hosil bolishi, puxta boglanish miyaning ta’siriga reaktsiya qilish hamda ilgari yuz bergan qozgalishlar “uzlarini saqlab qolish qobiliyatiga bogliqdir. 4. Xotira quyidagi psixik jarayonlardan iborat: esda olib qolishi, esda saqlab qolishi, tanish, esga tushirishdan xotira jarayoni esda olib qolishdan boshlanadi. Buning fiziologik asosi katta yarim sharlardagi vujudga kelgan vaziyatli nerv bogliqlikdir. Biz kop narsalarni ixtiyorsiz holda esda olib qolamiz. Bu ixtiyorsiz esda olib qolish deyiladi. Kishining his – tuygulari bilan bogliq bolgan hodisalar ham yaxshi esda olib qolinadi. Esda olib qolishning ixtiyoriy turi ham bolib, kishi esda olib qolishga ozini - uzi majbur qiladi. Buningsiz miya kopgina va malakaga erishib bolmaydi. Esda olib qolishning mexanik va ma’nosiga tushunib esda olib qolish xillari bor. Ma’nosiz tushunib esda olib qolishda tafakkur protsesslarning ahamiyati katta. Ilgari esda olib qolingan tashqi bilan material bilan yangi material boglanadi. Misol, teoremani isbotini esda olib qolish mumkin. Faqat takrorlash bilan esda qolish mexanik esda olib qolish deyiladi.Bunda noaniq bolgan bilan material quruq yod olinadi. Bunda ozgargan material tez unitiladi. Ma’nosiga tushunib esda olib qolish mexanik ravishda esda olib qolishga nisbatan ancha puxtadir.2. Hosil bolish xususiyatlariga va amal qilish usullariga kora diqqatning 2 ta asosiy turi ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari mavjud.
Ixtiyoriy diqqat - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan diqqat va e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil boladi. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlarning kechishini faol boshqarib turishdan iborat. Bu diqqatning boshlanishi, davom ettirishi kuch va zor berishini, ya’ni irodaning ishtirokini talab qiladi.Shuning uchun bu irodaviy diqqat deb ham yuritiladi. Ixtiyorsiz diqqat kishining xohishlari va maqsadlaridan holi tarzda hosil boladigan diqqat e’tibordir. Ixtiyorsiz diqqatni hosil qiluvchi qozgovchilarning xususiyatlaridir.Masalan; baland ovoz, yorqin nur, kuchli hid va hokozo. Ixtiyorsiz diqqatda qiziqishning roli benihoya kattadir. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yonallganligiga ham bogliqdir. Masalan, teatr bilan qiziqadigan kishi, ehtimol futbol boyicha bolajak musobaqa haqidagi e’longa e’tibor bermasdan, ayni chogda teatrga oid yangi e’lonni tezroq payqashi mumkin. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini - ixtiyoriydan songi diqqatni alohida korsatish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan joriy etilgandir. Ixtiyoriydan songi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, koproq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatini, barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana shunday diqqat turi bilan bog`liqdir.Diqqat turlicha sifat korinishlari bilan ta’riflanadi. Diqqatning bu korinishlarini diqqatning sifati yoki diqqatning xususiyatlari deb ataladi. Diqqatning barqarorligi, kuchishi, taqsimlanishi va kolami shular jumlasiga kiradi. Diqqatning barqarorligi – diqqatga qaratilgan ob’ektlarning xususiyatlariga va yonaltirilgan shaxsning faolligiga bogliq boladi.Figura va fonni organish, idrokda bilish nazoratini organish, tam bilish, hid bilish, vaqtni idrok qilishni organish mavzusi yuzasidan malumot bering !jismi, yoki ob’ekti, va bizga, bir vaqtning o‘zida o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi, lekin orqa planga o‘tib ketgan boshqa jismlardan iborat bo‘lgan fon ajratiladi. Masalan, kitob javonidan biror kitobni oladigan bo‘lsak, biz boshqa ko‘pgina kitoblarni idrok etamiz, lekin idrok predmeti, ob’ekti bo‘lib, bizga ayni damda zarur va biz izlayotgan kitob hisoblanadi.Dastlab figura (jism) va fon o‘rtasidagi farq tasviriy san’atda yuzaga kelgan. Psixologiyada ushbu muammo mustaqil muammo sifatida daniyalik psixolog E. Rubin tomonidan ko‘rib chiqilgan edi. Yakka holatdagi, oldinga chiqqan, e’tiborni o‘ziga qaratuvchi hodisaviy maydon qismiga figura, uni o‘rab turuvchilarning barchasi esa fon deb aytiladi.Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, jism va fonning nisbati – bu dinamik nisbat. Ayni vaqtda fonga tegishli bo‘lganlar ma’lum vaqtdan so‘ng jismga, va, aksincha, jism fonga aylanishi mumkin. Bunga isbot sifatida rasmdagi ikkilangan tasvirlarni keltirish mumkin.Jismni fondan ajratib olish, avvalambor, ular o‘rtasidagi farqning darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Jism va fon bir-biridan qanchalik ko‘p farq qilsa, jism fondan shunchalik oson ajraladi. Xuddi shunday, fon va jism o‘rtasidagi ranglar, ayniqsa, bir-biridan keskin farq qiluvchi ranglar bo‘yicha tafovut muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf taxtasida bo‘r bilan yozilgan so‘z yaqqol ko‘rinadi, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi daftarida u yozadigan siyoh bilan tuzatilgan xato esa umuman sezilmasligi mumkin. Agar jism o‘xshash jismlar qurshovida bo‘lsa, uni ajratib olish qiyinchilik tug‘diradi. Agar daryo boshqa daryolarning oqimlari bilan o‘ralgan bo‘lsa, xarita bo‘yicha uning oqimini kuzatib bo‘lmaydi.
Jismni fondan ajratib olishni, birinchidan, jismning aniq obrazi bo‘lgan ob’ekt haqida ma’lumotga ega bo‘lish osonlashtiradi. Ikkinchidan, jismni fondan ajratish jism shaklining ustidan chizib chiqish yoki jismlarni qo‘l bilan saralash imkoniyatini engillashtiradi. Uchinchidan, jismni fondan ajratib olish o‘xshash faoliyat tajribasini orttirishni engillashtiradi.
Jismni yaxlitligicha idrok qilish bilan birga, uning alohida qismlarini ham idrok etamiz. Bu ikkala tomon ham o‘zaro uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi: yaxlitlikni idrok qilish uning qismlarini idrok qilish bilan belgilanadi, yaxlitlikning o‘zi ularning idrok etilishiga ta’sir etadi.
Barchaga ma’lumki, jismning biror qismini o‘tkazib yuborsak yoki uni noto‘g‘ri talqin qilsak, yoki haqiqatda unga tegishli bo‘lmagan qismni uning qismi sifatida idrok etsak, jismning idrok etilishi keskin o‘zgarib ketadi. Bunday vaziyatlarda jismni o‘z holicha qabul qilolmaymiz. Masalan, boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan va alohida yozilgan so‘zga bir qarashda («chol», «mol» va boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan «pol» so‘zi), agar harflardan biri noaniq yozilgan bo‘lsa, uni noto‘g‘ri talaffuz qilib o‘qishimiz mumkin («pol» so‘zining o‘rniga - «gol»).
Ob’ektga tegishli qismlar umuman idrok etilmasa yoki noaniq idrok etilsa, yoki ayni damda idrok etilmay qoladigan bo‘lsada, shunga qaramay jismni tanib olamiz. Bu holat har bir jism faqat unga xos bo‘lgan tanish belgilariga ega bo‘lganligidan sodir bo‘ladi. Masalan, alohida harflari tushirib qoldirilgan so‘z keltiramiz «..z..li.». Darhol bu so‘zni, albatta, topa olmaysiz, chunki uning tanish belgilari bo‘lgan harflar tushirib qoldirilgan. Endi o‘qib chiqishga urinib ko‘ramiz: «go‘z.l.ik». SHunday qilib, alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga ta’sirini ko‘rib chiqdik.
Alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi haqida savol tug‘iladi. Bu ta’sir, avvalambor, yaxlitlikni idrok qilishda undagi ba’zi bir qismlarining etishmayotganini sezmay qolishimiz mumkinligida kuzatiladi. Masalan, kitob mutoalasida ba’zan tushirib qoldirilgan, ortiqcha harflarni, ularning o‘rin almashganini sezmay qolamiz. Bunday holat o‘qish malakasining yuqori darajasidagi har bir so‘zning yaxlitligicha idrok etilishida kuzatiladi, bu esa uning alohida qismlarining yorqin ranglarda idrok etilishiga ta’sir ko‘rsatadi.

Yaxlitlik va qismlar idrokining o‘zaro munosabati jism bilan tanishishning turli bosqichlarida birday kechmaydi. Bunda odamlarning individual farqlanishi muhim o‘rin egallaydi. Ko‘pchilik odamlarda idrokning boshlang‘ich davri yaxlitlikni alohida qismlarga ajratmay turib, idrok qilishning ustunligi bilan xarakterlanadi. Ba’zi odamlarda buning aksi kuzatiladi, birinchi navbatda, jismning alohida qismlari farqlanadi.

Individual farqlanishga mos ravishda idrokning ikkinchi davri ham turlicha kechadi. avval jismning umumiy shakli aniq qismlarga bo‘linmagan holda idrok etilsa, keyinchalik, ob’ekt qismlari borgan sayin aniqroq idrok etiladi. va, aksincha, agar avval jismning qismlari ajratilgan bo‘lsa, yaxlitlikka o‘tish amalga oshiriladi.
Yaxlitlik va qismlarining idroki faqat individual xususiyatlarga emas, shuningdek, o‘tmishdagi tajriba va maylga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, etarlicha o‘qish tajribasiga ega bo‘lganimiz uchun matnni ko‘z yugurtirib, ko‘p hollarda xatoliklarga e’tibor bermay, tez o‘qiy olamiz. Lekin, agar matndagi xatoliklarni topishingiz kerak bo‘lib qolsa, ma’nosiga tushunib etmasangiz ham, so‘zlarning yozilishiga alohida e’tibor qaratasiz. Shunday qilib, idrokni tashkil etishda mayl muhim ahamiyatga molikdir.
Barcha odamlar o‘z qiziqishlari va mayllari, shuningdek, qator boshqa xususiyatlariga ko‘ra, bir-birlaridan farq qilsalarda, idrokda individual tafovutlar mavjudligini ta’kidlab o‘tishimiz mumkin.
Idrokdagi individual farqlar juda katta bo‘lsada, bu farqlarning aniq bir odam uchun emas, odamlarning yaxlit guruhiga tegishli bo‘lgan ma’lum tiplarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Idrok tiplariga: sun’iy (yaxlit) va tahliliy (tafsilotlarni aniqlash), tushuntiruvchi va tavsifiy, ob’ektiv va sub’ektiv tiplar kiradi.
Idrokning yaxlit tipi unga moyil bo‘lgan shaxslarda jism qoldirgan umumiy taassurot, idrokning umumiy mazmuni, idrok umumiy xususiyatlarining yorqin ifodasi bilan xarakterlanadi. Idrokning bunday tipi bo‘lgan odamlar mayda-chuydalarga kamroq e’tibor beradilar. Ular ko‘proq yaxlitlikning ma’nosini ilg‘ab oladilar, ko‘pchilik tafsilotlar esa e’tiborsiz qolib ketadi.
Idrokning izchillik tipiga mos shaxslar, aksincha, qismlar va tafsilotlarni aniq ajratib ko‘rsatishga moyil bo‘ladi. Ularning idroki, aynan, shunga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Umuman olganda, jism yoki hodisa, idrok etilganlarning umumiy mohiyati orqa ko‘rinishga o‘tib ketadi, ba’zan esa, umuman sezilmaydi. Ularning hikoyalari doim tafsilotlar va xususiy qismlarni tasvirlashga to‘la bo‘ladi, buning orqasida yaxlitlikning mohiyati juda ko‘p hollarda yo‘qolib ketadi.
Idrokning ko‘rsatib o‘tilgan tiplari chetki qutblar uchun xosdir. ko‘pincha, ular bir-birini to‘ldiradi, chunki, ikkala tipning ijobiy xususiyatlariga tayanuvchi idrok samarali hisoblanadi.
Idrokning tasviriy tipiga xos bo‘lgan shaxslar, ko‘rgan va eshitganlari bilan chegaralanadi, idrok etilgan hodisaning mohiyatini tushuntirishga urinmaydilar. Odamlar faoliyati, voqealar yoki qandaydir hodisalarning harakatlantiruvchi kuchlari ularning e’tiboridan chetda qoladi. Aksincha, idrokning tushuntiruvchi tipiga xos bo‘lgan odamlar bevosita idrokda beriladiganlar bilan qoniqmaydilar. Ular doim ko‘rgan yoki eshitganlarini tushuntirib berishga intiladilar. Hulq-atvorning bu tipi ko‘pincha idrokning sun’iy tipi bilan uyg‘unlashadi.
Idrokning ob’ektiv tipiga haqiqatda sodir bo‘layotgan voqealarga qat’iyan muvofiqlik xosdir. Idrokning sub’ektiv tipiga mos shaxslar esa ularga berilganlardan chetga chiqadilar va o‘zlaridan ko‘p narsa qo‘shadilar. Ularning idroki jismlarga nisbatan sub’ektiv munosabatga, avvaldan tarkib topgan taxminlarga asoslangan mulohazali munosabatni nohaq oshirib baholashga bo‘ysunadi. Bunday odamlar o‘z hikoyalarida idrok etganlarini emas, balki, bu haqdagi o‘zlarining sub’ektiv taassurotlarini, ayni damdagi his-tuyg‘ulari va kechinmalarini etkazadilar.

Individual farqlar o‘rtasida kuzatishdagi farqlash katta ahamiyatga ega. Kuzatuvchanlik – bu jismlar va hodisalardagi sezilarsiz, o‘z-o‘zidan ko‘zga tashlanmaydigan, lekin istalgan nuqtai nazar yuzasidan ahamiyatli yoki xususiyatga ega bo‘lgan belgini payqash malakasi. Kuzatuvchanlikka xos bo‘lgan belgi sezilarsiz, lekin ahamiyatli belgining idrok qilish tezligi. Kuzatuvchanlikdagi farqlar shaxsning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Xuddi shunday, qiziquvchanlik kuzatuvchanlikning rivojlanishiga ko‘mak beruvchi omil bo‘lib hisoblanadi.

Idrokni oldindan mo‘ljallanganlik darajasiga ko‘ra farqlash mumkin. Oldindan ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va oldindan ko‘zlangan (ixtiyoriy) idroklar mavjud. Ixtiyorsiz idrokda biror jismni idrok qilish maqsadi yoki vazifasini qo‘ymaymiz, ixtiyoriy idrok esa maxsus ko‘zlangan maqsad yoki vazifaga yo‘naltirilgan. Idrok mustaqil faoliyat sifatida, ayniqsa, kuzatishda yaqqol namoyon bo‘ladi, kuzatish oldindan mo‘ljallangan, rejali va u yoki bu darajada davomli idrok bo‘lib, idrok ob’ektida sodir bo‘ladigan qandaydir hodisa yoki o‘zgarishni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Ammo, kuzatuvchanlik ham idrok kabi tug‘ma xususiyat bo‘lib hisoblanmaydi. YAngi tug‘ilgan chaqaloq atrof-olamni jismlarning yaxlit manzarasi ko‘rinishida idrok etolmaydi. Bolaning atrof-olamdan jismlarni dastlabki ajratib olish hodisasini uning bu jismlarni sinchiklab qarayotganidan sezish mumkin.
B.M.Teplovning fikriga ko‘ra, bolada jismning predmetliligi belgilari erta go‘daklik davrida (2-4 oylikda) jismlar bilan harakatlarning shakllanishida namoyon bo‘la boshlaydi. 5-6 oylikka kelib, bolada qo‘llayotgan jismda nigohning jamlanishi holatlarining ko‘payishi kuzatiladi. Bog‘chachagacha bo‘lgan davrdan maktabgacha davrga o‘tishda o‘yin va konstruktiv faoliyat ta’sirida bolalarda ko‘rish analizi va sintezining murakkab turlari, shuningdek, idrok ob’ektini ko‘rish maydonida xayolan bo‘laklarga bo‘lib, har bir bo‘lakni alohida, so‘ngra ularni yaxlitlagan holda tadqiq etish layoqati tarkib topadi.
Ta’lim olish jarayonida maktabdagi bola idroki faol ravishda rivojlanadi, bu jarayonlar bir necha bosqichlarda amalga oshadi. Birinchi bosqich jismdan foydalanish jarayonida obrazining mutanosib holda tarkib topishi bilan bog‘liq. Keyingi bosqichda bolalar qo‘l va ko‘z harakatlari yordamida jismlarning fazoviy xususiyatlari bilan tanishadilar. Navbatdagi, psixik rivojlanishning yuqori darajalarida bolalar oz fursatda va ortiqcha harakatlarsiz idrok ob’ektlarining ma’lum xossalarini tanib olish, shu xossalar asosida ularni bir-biridan farqlash layoqatiga ega bo‘ladilar.
Idrok rivojlanishining muhim sharti mehnatdir, u bolalarda ijtimoiy foydali mehnat shaklida, masalan, uydagi vazifalarini bajarish bo‘yicha, shuningdek, chizish, yasash, musiqa, o‘qish va boshqalar bilan shug‘ullanishda namoyon bo‘ladi. Bola uchun o‘yinda qatnashish ham ahamiyatlidir.
Katta odam bilan solishtirganda, yosh bola idrokining xususiyatlari qanday va ular nimada namoyon bo‘ladi? Avvalambor, bola jismlarning fazoviy xossalarini baholashda juda ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yadi. Bolalarda, hatto, ko‘z bilan chiziqli chamalsh kattalarnikiga qaraganda yaxshi rivojlanmagan. Masalan, chiziq uzunligini idrok qilishda bolaning xatolari, katta odamnikiga qaraganda, taxminan besh marta ko‘p bo‘lishi mumkin. Vaqt idroki yana ham ko‘proq qiyinchilik tug‘diradi. Bola «ertaga», «kecha», «oldin» va «kechroq» kabi tushunchalarni juda qiyinchilik bilan egallaydi. Bolalar jismlar tasvirini idrok qilishda ham qiyinchiliklarga duch keladi. SHunday qilib, bola idrokining o‘ziga xos xususiyatlari bola bilimining etishmasligi va unchalik katta bo‘lmagan amaliy tajriba bilan belgilanadi. Vaqt o‘tishi bilan bu muammolar bartaraf etiladi va katta maktab yoshiga kelib, bolalar idroki katta odam idrokidan sira farq qilmay qoladi.
Nutqning oziga xos turlari mavjud – tashqi, ichki, ogzaki, yozma va xokozo. Kommunikativ jarayonda ozaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlari tushunishlari juda muhimdir. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot bu shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi deb yozgan edi. Sozning mohiyati haqida Sa’diy «Aqlmisan yoki ahmoq, kattamisan yoki kichik buni biror soz aytmaganigcha bila olmaymiz» degan edi.
Yozma nutq insoniyat tarixida ogzaki nutqdan ancha keyin paydo bolgan. Yozma nutq fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirishida, badiiy timsollarni etkazishda muhim rol’ oynaydi. Nutq ozining fizologik negiziga kora eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Nutqni programmalashtirish – nutqiy ifodaning, ya’ni kishi bildirmoqchi bolgan fikrning ma’naviy ozagini tuzishda birinchi bosqich hisoblanadi, ikkinchi bosqich jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan iboratdir.
Noverbal kommunikatsiyaga – belgilarning optik kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qol harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pontomimika (£ol - oyoq, tana harakatlari) kiradi.
Jestlar – insonning qol harakatlari bolib, u orqali insonning ichki holati biror bir ob’ektga munosabati va tashqi olamga yonalganligi ifodalanadi. Mimika – inson yuz harakatlarining bir qismi bolib, u orqali insonning oylari, xatti - harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajubi va hokozolar namoyon boladi.
Pontomimika – inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatldar tizimidir.
Tadqiqotlar shuni korsatadiki, kundalik muloqot jarayonida sozlar 7 % ni, tovush va intonatsiya 38 % ni, nutqsiz muloqot esa 55 % ni tashkil etadi.
Noverbal kommunikatsiyaning paralingvistik va ekstralingvistik belgilar tizimi ham mavjud. Bular lokalizatsiya tizimi bolib, u ovoz sifatida uning deapozani nutqdagi pauzalar, yotal, yigi, kulgu nutq tempida namoyon boladi.Pedagogik munosobat deganda pedagog va oquvchilar kollektivi ortasida ozaro birgalikdagi harakatining mazmunan axborot ayirboshlashdan, oquv tarbiyaviy ta’sir korsatish va ozaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat sistemasi usullari va malakalari tushuniladi.

1. Bizni orab turgan va mavjud bolgan barcha narsa va hodisalar ozga xos xususiyatlarga ega. Xususiyatlar bu predmetlarning belgilaridir. Belgi bu predmetni boshqalardan ajratadigan omilidir. Xususiyatlar bevosita bizning ongimizda aks etib, bunda sezgi organlari korish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, teri tuyushni roli katta. Bu eng oddiy psixik jarayon bolib, narsa va hodisalarning xususiyatlari fizik jarayonlarni sezgi organlariga bevosita ta’sir etishi natijasida ularning xususiyatlarini alohida-alohida namoyon bolishi sezgi deb ataladi.sezgi organiga ta’sir etuvchi predmet zarur. 2. Sezuvchi apparat zarur.Aks etish xususiyatiga va retseptorlarining joylashgan urniga qarab sezgilar odatda 3-guruhga ajratiladi. 1. Tashki muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bolgan eksterotseptiv sezgilar. 2. Tananing ichki a’zolarida va toqimalarida joylashgan hamda ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptoralarga ega bolgan interotseptiv sezgilar. 3. Retseptorlari mushaklarda va paytlarda ornashgan propriotseptiv sezgilar: ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. Ba’zi sezgi turlarida adaptatsiya hodisasi mavjud bolib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning ozgarishlariga va taassurotlariga moslashish konikish imkoniyatini beradi. Sezgilar doimo ta’sirning kuchiga bogliq boladi, shuning uchun sezgilar ma’lum chegara ichida hosil boladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta’sir etadi va ozaro munosabatda boladi. Analizatorning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va takomillashadi.Psixologlarning fikricha inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, korish, eshitish va tuyush mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bolib, aniq ob’ektni ajratishga yordam beradi. Masalan: gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov osha tarafga qaraymiz. Ism – figura bolsa, bozordagi shovqin-suron – fon rolini oynaydi. Idrok sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bolib, unda

Sezgi paydo bolishi uchun nima zarur? 1. Buning uchun biror sezgi organiga ta’sir etuvchi predmet zarur. 2. Sezuvchi apparat zarur.
Aks etish xususiyatiga va retseptorlarining joylashgan urniga qarab sezgilar odatda 3-guruhga ajratiladi. 1. Tashki muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bolgan eksterotseptiv sezgilar. 2. Tananing ichki a’zolarida va toqimalarida joylashgan hamda ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptoralarga ega bolgan interotseptiv sezgilar. 3. Retseptorlari mushaklarda va paytlarda ornashgan propriotseptiv sezgilar: ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. Ba’zi sezgi turlarida adaptatsiya hodisasi mavjud bolib, organizmning har qanday sharoitda ham tashqi muhitning ozgarishlariga va taassurotlariga moslashish konikish imkoniyatini beradi. Sezgilar doimo ta’sirning kuchiga bogliq boladi, shuning uchun sezgilar ma’lum chegara ichida hosil boladi. Sezgilar doimo bir-biriga ta’sir etadi va ozaro munosabatda boladi. Analizatorning sezgilari insonning mehnat faoliyati jarayonida shakllanadi va takomillashadi.Sezgilarni ota miqdorda kopligi, hamda tashqi olam energiyasini ong hodisasiga aylanishi haqida aniq fikrlarni I.M.Sechenov bergan. Agar insonni uygoq vaqtini orta hisobda 12 soat deb olinadigan bolsa va har bir faza boyicha orta sonni oladigan bolsak, korish sezgisini 5 qismchalarga bolsak, koz orqali 8 ming sezgi, quloqdan undan kam emas, muskullar harakatida esa undan ham sezgi yuzaga kelar ekan. Bir haftada u 56 ming, 1 oyda 204 mingni, 1 yilda 2 millionga yoqin sezgi hosil boladi.
Idrokda esa doimo idrok etuvchi shaxsning hislatlari uning idrok etayotgan narsalariga munosabati, kishining extiyojlari, qiziqishlari, intilishlari, istaklari va his – tuygulari u yoki bu tarzda aks etadi.
Idrok - bu narsa va hodisalarni bizni sezgi organlarimizga ta’sir etishi asosida ularni yaxlit obrazlarining yuzaga kelish jarayonlaridir. Idrok qiziqishlarimiz va irodamiz bilan qanday darajada bogliqligiga kora ixtiyoriy va ixtiyorsiz idrokka ajratilishi mumkin. Ixtiyoriy idrok kuzatishda yaqqol namayon boladi. Kuzatish bu ma’lum anik anglashgan maqsad bilan qilinadigan hamda ixtiyoriy diqqat yordamida amalga oshiriladigan ixtiyoriy rejali idrokdir.
Psixologlarning fikricha inson nimaniki idrok qilsa, uni figura va fonda idrok qiladi. Figura shunday narsaki, uni aniq anglash, ajratish, korish, eshitish va tuyush mumkin. Fon esa aksincha, noaniqroq, umumiyroq narsa bolib, aniq ob’ektni ajratishga yordam beradi. Masalan: gavjum bozorda ketayotgan taqdirda ismimizni birov aytib chaqirsa, darrov osha tarafga qaraymiz. Ism – figura bolsa, bozordagi shovqin-suron – fon rolini oynaydi. Idrok sezgi jarayonlaridan tashkil topadi. Sezgilar yaxlit tarzda idrok jarayonini ta’minlaydi. Idrok ongli, maqsadga qaratilgan murakkab jarayon bolib, unda shaxsning u yoki bu ob’ektga shaxsiy munosabati va idrokdagi faolligi aks ettiriladi.
2. Sezgilar uchun quyidagi xususiyatlar xos – adaptatsiya, sensibilizatsiya, senesteziya.Sensibilizatsiya - analizatorlar ozaro munosabati va mashq qilish natijasida sezgi organlarining sezuvchanligini ortishidir (Masalan: ovoz ta’sirida korishni otkirlashishi). Analizatorlarning markaziy bulmalari joylashgan bosh miya kobigida kuzgalishning tarkalishi va tuplashishi jaraenlari sezgilari uzaro munosabatning fiziologik mexanizmi bulib xisoblanadi.

Sinesteziya - bir analizatorning kuzgalish ta’siri ostida boshka analizatorga xos sezgining xosil bulishidir. Ushbu xolat sezgilarning xar-xil turlarida kuzatiladi. Tovush kuzgatuvchilari ta’sir kilganda sub’ektda kurish obrozlari paydo bulganda kupincha kurish, eshitish sinesteziyasi uchraydi.

Sezgi a’zolari sezuvchanligining oshishiga olib boradi va ikki sohani ajratib korsatish mumkin. 1. Sensor nuksonlar korlik va karlikning ornini toldirish zaruratidan stixiyali tarzda kelib chiqadigan sentsibilizatsiya. 2. Sub’ekt faoliyati tufayli kasbga xos talablardan kelib chiqadigan sentsibilizatsiya. Korish yoki eshitish sezgisining yoqotilganligi ma’lum darajada sezuvchanlikning boshqa turlarini rivojlantirish hisobiga toldiriladi.
3. Insonning barcha sezgilari quyidagi sifatlarga qarab klassifikatsiyalanadi:
1. Eksterotseptiv sezgilar – tashqi olamdagi narsa va hodislarning sifatlarini aks etadi. Ularga korish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish va teri sezgilari kiradi.
2. Interotseptiv sezgilar – ichki organlarning turli holatlari aks etadi (Organik, ogriq sezuvchi).
3. Propriotseptiv sezgilar – turli harakat organlarining holatlarini aks etadi (Muskul, harakat, kinetik va muvozanat).
Korish sezgisining organi koz, u pardadan iborat: tashqi tomirlari va tor parda. Korish sezgisining fizik sababchisi yoruglik tolqinlari hisoblanadi.
Ranglar axromatik (qora, oq, kulrang) hamda xromatik (qizil, sariq, havorang, kok, siyohrangga bolinadi).
Korish sezgisining markazi miya katta yarim sharlarining ensa bolagidir. Eshitish sezgisi – ovozlarni sezish, organi quloq. Tashqi quloq - quloq chanogi va eshitish boshligidan iborat. Orta quloq - uchta suyakchaga mahkamlangan quloq pardasi, ichki yupqa parda, ichki togay. Orta quloq eshituv suyakchasidan iboratdir. Ular havo tolqinlarini ichkariga otkazadi. Eshitishning miya markazi bosh miyaning chakka qismi.Xid bilish sezgisi – xidni bilish bilan xarkterlanadi. Organi burun boshligining yuqori qismi bolib, unda xid bilish kataklari mavjud. Xidlar predmetlar boyicha klassifikatsiyalanadi.
Fizik sababi – gazga oxshash moddalarni burun boshligi tushishi va xid bilish retseptori kataklarga ta’sir etishi.
Xid bilish markazi – miya ensa bolagining pastki qismida joylashgan.
Ta’m bilish sezgisi – achchiq, shirin, nordon, shorni sezish.
Organi tilning ustki qismi va tanglay.Ta’m bilishning fizik sababi – suvda va solakda eriydigan moddalar.Ta’m bilishning markazi – hid bilish markaziga yaqindir.Teri tuyush sezgisi – temperatura, taktil sezgilari.moddalarning tegishi. Terida 250 mingta sovuq hamda 30 mingta issiqni qabul qiluvchi nuqta mavjud. Taktil sezgi – tegish va bosimni sezish organi alohida tuyush tanachalari bolib, ular tana boylab notekst joylashgan. Barmoqlar til, lab, lablarda uchta nuqta mavjud.
4. Idrok jarayonida ishtirok etuvchi analizatorlarga kora korish, eshitish, xid bilish, ta’m bilish, kinetik va teri tuyush kabi idrok turlari mavjud. Boshqa klassifikatsiyasi asosida materiyaning mavjud bolishi yotib – u vaqtni idrok etish, fazoni, xatti – harakatni idrok etish turlariga bolinadi.
Illyuziya - sezgi organlarimizga bevosita ta’sir etib turadigan narsa va hodisalarni notogri yoki buzib idrok etishdan iborat psixik hodisa. Illuyuziya hodisasi koruv, eshituv, harakat idroki kabi - sohalarga xosdir. Ularni jismoniy, fiziologik va psixologik sabablar keltirib chiqarishi mumkin jismoniy sababga misol: stakandagi choyga solingan qoshiqni siniq deb idrok qilish. Fiziologik sabab: kozimizning tagiga yon tomondan barmogimizni bir oz botirsak korib turgan predmetimiz ikkilanadi. Psixologik sabab kontrast natijasida notugri korinish oq fondagi kulrang doimo qora fondagidan kora toqroq korinadi.
Gallyutsinatsiya alaxsirash, bosinqirash, valdirash real voqealikdagi narsa va hodisalarning analizatorga bevosita ta’sirisiz ongimizda turli obrazlarning xayoliy ravishda paydo bolishidan iborat psixopatologik hodisa.
Subsensor idrok – miyaga his etish organlari orqali etib keladigan signallarni inson tomonidan ongsiz ravishda idrok etilishi va qayta ishlanishidir.zarur shartidir. Mehnat qanchalik murakkab va mas’uliyatli bolsa, u diqqatga shunchalik katta talablar qo`yadi.Ziyraklik kishiga uning kundalik hayotida, turmushida, boshqa odamlar bilan munosabatga kirishishida zarurdir. Oquvchilarning diqqat e’tibori oquv tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning asosiy shartlaridan biridir. Ta’lim olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi K.D.Ushinskiy «diqqat aynan shunday bir eshikka, tashqi olamdan kishi qalbiga kirib keladigan jamiki narsalarning barchasi shu eshik orqali kiradi» - deb yozgan edi. Diqqat individning hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza etadigan tarzda ongning yonaltirilganligi va bir narsaga qaratilganligidir. Soddaroq qilib aytadigan bolsak, diqqat - deb ongimizning bir nuqtaga toplab, ma’lum narsa va hodisalarga aktiv yonaltirilganiga aytiladi. Biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz, uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti boladi. Diqqat paytida ongning bir nuqtaga toplanishi, ong idrokning torayishidan iboratdir. Ongning eng yuqori nuqtasi diqqatning markazi deb ataladi. Ana shu nuqtaga tushgan barcha narsalar, ya’ni idrok qilinayotgan predmetlar, tasavvurlar fikrlar tola yorkin holda aks ettiriladi. Diqqat sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va harakat jarayonlarida namayon bolishi mumkin. Diqqat aqliy jarayonlarning sifatini ta’minlaydigan ichki aktivlikdir. Diqqat har qanday faoliyatning muhim shartidir.
Inson his qilgan barcha narsa va hodisalar izsiz yoqolmaydi. Ular ma’lum miqdorda xotirada saqlab qolinadi, mustahkamlanib va kerak bolganda qayta esga tushiriladi. Odamda tasavvurlarning mavjudligi bizning idrokimiz miya postlogida qandaydir izlar qoldirilishidan, ular ma’lum vaqt davomida miyada saqlanib turishidan dalolat beradi. Otmish tajribamizda nimaiki hodisa yuz bergan bolsa, shuni esda olib qolish, esda saqlash va keyinchalik esga tushirishi yoki tanish xotira deb aytiladi. Agar odamlar ozlarining otishish tajribalarini esda saqlay olmasa va qayta tiklash qobiliyatiga ega bolmasa bilimlarni egallashning har qanday imkoniyatidan mahrum etilgan va ularning aqli darajasida qolavergan bolar edi. Shu sababdan ham har bir odamning vazifasi oz xotirasini boyitishdan iboratdir. Esda olib qolish jarayonida odamda bir narsa yoki hodisa bilan boshqa narsa yoki hodisa ortasida ozaro aloqa boglanadi. Masalan, biz yangi topishgan kishining ismini esda qoldirishda bu isimni hamma mazkur kishi bilan uning tashqi qiyofasi va boshqa xususiyatlari bilan boglaymiz. Ma’lum bir tarixiy faktni ozlashtirishda uni boshqa tarixiy hodisalar bilan boglaymiz, uning ma’lum bir davrga taalluqli ekanini aniqlaymiz. Shunday qilib esda qoldirish - biron bir yangi narsani ilgaridan odam ongida mavjud bolgan boshqa narsa bilan boglashdan iborat.
Xotirani tajriba asosida psixologiya asosida tadqiq etish, X1X asrning 80-yillariga togri keladi. 1885 yilda nemis psixologi Ebbingous xotirlab qolish jarayonlari haqida kitobini yaratadi.
XX asrning 30-yillarida Rossiya psixologlari L.S.Vigodskiy, A.N.Leont’ev, A.N.Zankov, T.I.Zinchinko kabilar xotiraning turli jihatlarini organadilar.
Diqqatning biror narsaga qaratishi ob’ektga bogliq holda diqqatning namoyon bolishini quyidagi shakllarini; sensor, aqliy, harakatlantiruvchi shakllarni ajratib korsatadilar. Hozirgi vaqtda sensor (korish va eshitish) diqqati koproq organilgandir. Diqqatning fiziologik asoslarini tushunib etishga buyuk rus fiziologlari I.P.Pavlov va A.A.Uxtomskiylarning ilmiy ishlari katta ahamiyatga ega. Nerv sistemasining alohida reaktsiyalari orientir reflekslar haqida I.P.Pavlov ilgari surgan tasavvurida ixtiyorsiz diqqatning gayri ixtiyoriy tabiati haqida taxmin bor edi. Hozirgi zamon mas’uliyatlariga qaraganda orientir reflekslar uda ham murakkabdir. Ular organizmni anchagina qismlarining faolligi bilan boglangan. Diqqatning fiziologik mexanizmlarini tushunib etishda dominanta (nasldan - naslga o`tuvchi asosiy belgi) printsipi alohida ahamiyatga ega.A.A.Uxtomskiyning fikriga kora, miyada hamisha qozgalishning ustun va hukmronlik qiluvchi markazi mavjud boladi. Diqqat miya faolligini muayyan darajasida yuz berishi mumkin. Demak, diqqatning fiziologik asosini bosh miya pusti qismidagi “optimal qozgalish nuqtasi” tashkil qiladi. Miya postining optimal qozgalgan joyi oz ornini almashtirib turishi, diqqatni bir narsadan ikkinchi narsaga kuchishini va shuning bilan birga, ongimizning ma’lum narsa, ma’lum faoliyat turiga qarata yonaltirilishi va toplanishini shartlaydi. Shunday qilib, diqqat bir qator miya tuzilmalari faoliyati bilan bogliqdir. Lekin diqqatning har xil shakllari va turlarini tartibga solishda ularning roli turlichadir.
Sechenov I.N. xotirani hayvon va inson tuzilishini eng muhim mo’jizasi deb bejiz aytmagan. Tashqi va ichki kuzgatuvchilarlarning ta’siri tufayli miyada qozgalishlar vujudga keladi. Ularning izlar yoqolib ketmaydi. Natijada nerv qozgalishlar oson va tez boradi. Qozgolishlar takrorlanib turilsa nerv boglanishlar saqlanadi. Aks holda nerv boglanishlar uziladi. Materiallar unitiladi. Yarim sharlar postlogida boglanishlarning tez hosil bolishi, puxta boglanish miyaning ta’siriga reaktsiya qilish hamda ilgari yuz bergan qozgalishlar “uzlarini saqlab qolish qobiliyatiga bogliqdir. 4. Xotira quyidagi psixik jarayonlardan iborat: esda olib qolishi, esda saqlab qolishi, tanish, esga tushirishdan xotira jarayoni esda olib qolishdan boshlanadi. Buning fiziologik asosi katta yarim sharlardagi vujudga kelgan vaziyatli nerv bogliqlikdir. Biz kop narsalarni ixtiyorsiz holda esda olib qolamiz. Bu ixtiyorsiz esda olib qolish deyiladi. Kishining his – tuygulari bilan bogliq bolgan hodisalar ham yaxshi esda olib qolinadi. Esda olib qolishning ixtiyoriy turi ham bolib, kishi esda olib qolishga ozini - uzi majbur qiladi. Buningsiz miya kopgina va malakaga erishib bolmaydi. Esda olib qolishning mexanik va ma’nosiga tushunib esda olib qolish xillari bor. Ma’nosiz tushunib esda olib qolishda tafakkur protsesslarning ahamiyati katta. Ilgari esda olib qolingan tashqi bilan material bilan yangi material boglanadi. Misol, teoremani isbotini esda olib qolish mumkin. Faqat takrorlash bilan esda qolish mexanik esda olib qolish deyiladi.
Bunda noaniq bolgan bilan material quruq yod olinadi. Bunda ozgargan material tez unitiladi. Ma’nosiga tushunib esda olib qolish mexanik ravishda esda olib qolishga nisbatan ancha puxtadir.
2. Hosil bolish xususiyatlariga va amal qilish usullariga kora diqqatning 2 ta asosiy turi ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari mavjud.
Ixtiyoriy diqqat - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan diqqat va e’tibordir. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqat zamirida hosil boladi. Ixtiyoriy diqqatning asosiy vazifasi psixik jarayonlarning kechishini faol boshqarib turishdan iborat. Bu diqqatning boshlanishi, davom ettirishi kuch va zor berishini, ya’ni irodaning ishtirokini talab qiladi.
Shuning uchun bu irodaviy diqqat deb ham yuritiladi. Ixtiyorsiz diqqat kishining xohishlari va maqsadlaridan holi tarzda hosil boladigan diqqat e’tibordir. Ixtiyorsiz diqqatni hosil qiluvchi qozgovchilarning xususiyatlaridir.
Masalan; baland ovoz, yorqin nur, kuchli hid va hokozo. Ixtiyorsiz diqqatda qiziqishning roli benihoya kattadir. Ixtiyorsiz diqqat shaxsning umumiy yonallganligiga ham bogliqdir. Masalan, teatr bilan qiziqadigan kishi, ehtimol futbol boyicha bolajak musobaqa haqidagi e’longa e’tibor bermasdan, ayni chogda teatrga oid yangi e’lonni tezroq payqashi mumkin. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turini - ixtiyoriydan songi diqqatni alohida korsatish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N.F.Dobrinin tomonidan joriy etilgandir. Ixtiyoriydan songi diqqat biror narsaga uzoq vaqt davomida juda ham barqaror qaratilishi bilan belgilanadi, koproq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatini, barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana shunday diqqat turikitob javonidan biror kitobni oladigan bo‘lsak, biz boshqa ko‘pgina kitoblarni idrok etamiz, lekin idrok predmeti, ob’ekti bo‘lib, bizga ayni damda zarur va biz izlayotgan kitob hisoblanadi.
Dastlab figura (jism) va fon o‘rtasidagi farq tasviriy san’atda yuzaga kelgan. Psixologiyada ushbu muammo mustaqil muammo sifatida daniyalik psixolog E. Rubin tomonidan ko‘rib chiqilgan edi. Yakka holatdagi, oldinga chiqqan, e’tiborni o‘ziga qaratuvchi hodisaviy maydon qismiga figura, uni o‘rab turuvchilarning barchasi esa fon deb aytiladi.
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, jism va fonning nisbati – bu dinamik nisbat. Ayni vaqtda fonga tegishli bo‘lganlar ma’lum vaqtdan so‘ng jismga, va, aksincha, jism fonga aylanishi mumkin. Bunga isbot sifatida rasmdagi ikkilangan tasvirlarni keltirish mumkin.
Jismni fondan ajratib olish, avvalambor, ular o‘rtasidagi farqning darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Jism va fon bir-biridan qanchalik ko‘p farq qilsa, jism fondan shunchalik oson ajraladi. Xuddi shunday, fon va jism o‘rtasidagi ranglar, ayniqsa, bir-biridan keskin farq qiluvchi ranglar bo‘yicha tafovut muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf taxtasida bo‘r bilan yozilgan so‘z yaqqol ko‘rinadi, o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi daftarida u yozadigan siyoh bilan tuzatilgan xato esa umuman sezilmasligi mumkin. Agar jism o‘xshash jismlar qurshovida bo‘lsa, uni ajratib olish qiyinchilik tug‘diradi. Agar daryo boshqa daryolarning oqimlari bilan o‘ralgan bo‘lsa, xarita bo‘yicha uning oqimini kuzatib bo‘lmaydi.
Jismni fondan ajratib olishni, birinchidan, jismning aniq obrazi bo‘lgan ob’ekt haqida ma’lumotga ega bo‘lish osonlashtiradi. Ikkinchidan, jismni fondan ajratish jism shaklining ustidan chizib chiqish yoki jismlarni qo‘l bilan saralash imkoniyatini engillashtiradi. Uchinchidan, jismni fondan ajratib olish o‘xshash faoliyat tajribasini orttirishni engillashtiradi.
Jismni yaxlitligicha idrok qilish bilan birga, uning alohida qismlarini ham idrok etamiz. Bu ikkala tomon ham o‘zaro uzviy bog‘liqlikda bo‘ladi: yaxlitlikni idrok qilish uning qismlarini idrok qilish bilan belgilanadi, yaxlitlikning o‘zi ularning idrok etilishiga ta’sir etadi.
Barchaga ma’lumki, jismning biror qismini o‘tkazib yuborsak yoki uni noto‘g‘ri talqin qilsak, yoki haqiqatda unga tegishli bo‘lmagan qismni uning qismi sifatida idrok etsak, jismning idrok etilishi keskin o‘zgarib ketadi. Bunday vaziyatlarda jismni o‘z holicha qabul qilolmaymiz. Masalan, boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan va alohida yozilgan so‘zga bir qarashda («chol», «mol» va boshqa so‘zlar bilan o‘xshash bo‘lgan «pol» so‘zi), agar harflardan biri noaniq yozilgan bo‘lsa, uni noto‘g‘ri talaffuz qilib o‘qishimiz mumkin («pol» so‘zining o‘rniga - «gol»).
Ob’ektga tegishli qismlar umuman idrok etilmasa yoki noaniq idrok etilsa, yoki ayni damda idrok etilmay qoladigan bo‘lsada, shunga qaramay jismni tanib olamiz. Bu holat har bir jism faqat unga xos bo‘lgan tanish belgilariga ega bo‘lganligidan sodir bo‘ladi. Masalan, alohida harflari tushirib qoldirilgan so‘z keltiramiz «..z..li.». Darhol bu so‘zni, albatta, topa olmaysiz, chunki uning tanish belgilari bo‘lgan harflar tushirib qoldirilgan. Endi o‘qib chiqishga urinib ko‘ramiz: «go‘z.l.ik». SHunday qilib, alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga ta’sirini ko‘rib chiqdik.
Alohida qismlarning idrok etilishi yaxlitlikning idrok etilishiga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi haqida savol tug‘iladi. Bu ta’sir, avvalambor, yaxlitlikni idrok qilishda undagi ba’zi bir qismlarining etishmayotganini sezmay qolishimiz mumkinligida kuzatiladi. Masalan, kitob mutoalasida ba’zan tushirib qoldirilgan, ortiqcha harflarni, ularning o‘rin almashganini sezmay qolamiz. Bunday holat o‘qish malakasining yuqori darajasidagi har bir so‘zning yaxlitligicha idrok etilishida kuzatiladi, bu esa uning alohida qismlarining yorqin ranglarda idrok etilishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Yaxlitlik va qismlar idrokining o‘zaro munosabati jism bilan tanishishning turli bosqichlarida birday kechmaydi. Bunda odamlarning individual farqlanishi muhim o‘rin egallaydi. Ko‘pchilik odamlarda idrokning boshlang‘ich davri yaxlitlikni alohida qismlarga ajratmay turib, idrok qilishning ustunligi bilan xarakterlanadi. Ba’zi odamlarda buning aksi kuzatiladi, birinchi navbatda, jismning alohida qismlari farqlanadi.
Individual farqlanishga mos ravishda idrokning ikkinchi davri ham turlicha kechadi. avval jismning umumiy shakli aniq qismlarga bo‘linmagan holda idrok etilsa, keyinchalik, ob’ekt qismlari borgan sayin aniqroq idrok etiladi. va, aksincha, agar avval jismning qismlari ajratilgan bo‘lsa, yaxlitlikka o‘tish amalga oshiriladi.
Yaxlitlik va qismlarining idroki faqat individual xususiyatlarga emas, shuningdek, o‘tmishdagi tajriba va maylga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, etarlicha o‘qish tajribasiga ega bo‘lganimiz uchun matnni ko‘z yugurtirib, ko‘p hollarda xatoliklarga e’tibor bermay, tez o‘qiy olamiz. Lekin, agar matndagi xatoliklarni topishingiz kerak bo‘lib qolsa, ma’nosiga tushunib etmasangiz ham, so‘zlarning yozilishiga alohida e’tibor qaratasiz. Shunday qilib, idrokni tashkil etishda mayl muhim ahamiyatga molikdir.
Barcha odamlar o‘z qiziqishlari va mayllari, shuningdek, qator boshqa xususiyatlariga ko‘ra, bir-birlaridan farq qilsalarda, idrokda individual tafovutlar mavjudligini ta’kidlab o‘tishimiz mumkin.
Idrokdagi individual farqlar juda katta bo‘lsada, bu farqlarning aniq bir odam uchun emas, odamlarning yaxlit guruhiga tegishli bo‘lgan ma’lum tiplarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Idrok tiplariga: sun’iy (yaxlit) va tahliliy (tafsilotlarni aniqlash), tushuntiruvchi va tavsifiy, ob’ektiv va sub’ektiv tiplar kiradi.
Idrokning yaxlit tipi unga moyil bo‘lgan shaxslarda jism qoldirgan umumiy taassurot, idrokning umumiy mazmuni, idrok umumiy xususiyatlarining yorqin ifodasi bilan xarakterlanadi. Idrokning bunday tipi bo‘lgan odamlar mayda-chuydalarga kamroq e’tibor beradilar. Ular ko‘proq yaxlitlikning ma’nosini ilg‘ab oladilar, ko‘pchilik tafsilotlar esa e’tiborsiz qolib ketadi.
Idrokning izchillik tipiga mos shaxslar, aksincha, qismlar va tafsilotlarni aniq ajratib ko‘rsatishga moyil bo‘ladi. Ularning idroki, aynan, shunga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Umuman olganda, jism yoki hodisa, idrok etilganlarning umumiy mohiyati orqa ko‘rinishga o‘tib ketadi, ba’zan esa, umuman sezilmaydi. Ularning hikoyalari doim tafsilotlar va xususiy qismlarni tasvirlashga to‘la bo‘ladi, buning orqasida yaxlitlikning mohiyati juda ko‘p hollarda yo‘qolib ketadi.
Idrokning ko‘rsatib o‘tilgan tiplari chetki qutblar uchun xosdir. ko‘pincha, ular bir-birini to‘ldiradi, chunki, ikkala tipning ijobiy xususiyatlariga tayanuvchi idrok samarali hisoblanadi.
Idrokning tasviriy tipiga xos bo‘lgan shaxslar, ko‘rgan va eshitganlari bilan chegaralanadi, idrok etilgan hodisaning mohiyatini tushuntirishga urinmaydilar. Odamlar faoliyati, voqealar yoki qandaydir hodisalarning harakatlantiruvchi kuchlari ularning e’tiboridan chetda qoladi. Aksincha, idrokning tushuntiruvchi tipiga xos bo‘lgan odamlar bevosita idrokda beriladiganlar bilan qoniqmaydilar. Ular doim ko‘rgan yoki eshitganlarini tushuntirib berishga intiladilar. Hulq-atvorning bu tipi ko‘pincha idrokning sun’iy tipi bilan uyg‘unlashadi.
Idrokning ob’ektiv tipiga haqiqatda sodir bo‘layotgan voqealarga qat’iyan muvofiqlik xosdir. Idrokning sub’ektiv tipiga mos shaxslar esa ularga berilganlardan chetga chiqadilar va o‘zlaridan ko‘p narsa qo‘shadilar. Ularning idroki jismlarga nisbatan sub’ektiv munosabatga, avvaldan tarkib topgan taxminlarga asoslangan mulohazali munosabatni nohaq oshirib baholashga bo‘ysunadi. Bunday odamlar o‘z hikoyalarida idrok etganlarini emas, balki, bu haqdagi o‘zlarining sub’ektiv taassurotlarini, ayni damdagi his-tuyg‘ulari va kechinmalarini etkazadilar.

Individual farqlar o‘rtasida kuzatishdagi farqlash katta ahamiyatga ega. Kuzatuvchanlik – bu jismlar va hodisalardagi sezilarsiz, o‘z-o‘zidan ko‘zga tashlanmaydigan, lekin istalgan nuqtai nazar yuzasidan ahamiyatli yoki xususiyatga ega bo‘lgan belgini payqash malakasi. Kuzatuvchanlikka xos bo‘lgan belgi sezilarsiz, lekin ahamiyatli belgining idrok qilish tezligi. Kuzatuvchanlikdagi farqlar shaxsning o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq. Xuddi shunday, qiziquvchanlik kuzatuvchanlikning rivojlanishiga ko‘mak beruvchi omil bo‘lib hisoblanadi.

Idrokni oldindan mo‘ljallanganlik darajasiga ko‘ra farqlash mumkin. Oldindan ko‘zlanmagan (ixtiyorsiz) va oldindan ko‘zlangan (ixtiyoriy) idroklar mavjud. Ixtiyorsiz idrokda biror jismni idrok qilish maqsadi yoki vazifasini qo‘ymaymiz, ixtiyoriy idrok esa maxsus ko‘zlangan maqsad yoki vazifaga yo‘naltirilgan. Idrok mustaqil faoliyat sifatida, ayniqsa, kuzatishda yaqqol namoyon bo‘ladi, kuzatish oldindan mo‘ljallangan, rejali va u yoki bu darajada davomli idrok bo‘lib, idrok ob’ektida sodir bo‘ladigan qandaydir hodisa yoki o‘zgarishni aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Ammo, kuzatuvchanlik ham idrok kabi tug‘ma xususiyat bo‘lib hisoblanmaydi. YAngi tug‘ilgan chaqaloq atrof-olamni jismlarning yaxlit manzarasi ko‘rinishida idrok etolmaydi. Bolaning atrof-olamdan jismlarni dastlabki ajratib olish hodisasini uning bu jismlarni sinchiklab qarayotganidan sezish mumkin.
B.M.Teplovning fikriga ko‘ra, bolada jismning predmetliligi belgilari erta go‘daklik davrida (2-4 oylikda) jismlar bilan harakatlarning shakllanishida namoyon bo‘la boshlaydi. 5-6 oylikka kelib, bolada qo‘llayotgan jismda nigohning jamlanishi holatlarining ko‘payishi kuzatiladi. Bog‘chachagacha bo‘lgan davrdan maktabgacha davrga o‘tishda o‘yin va konstruktiv faoliyat ta’sirida bolalarda ko‘rish analizi va sintezining murakkab turlari, shuningdek, idrok ob’ektini ko‘rish maydonida xayolan bo‘laklarga bo‘lib, har bir bo‘lakni alohida, so‘ngra ularni yaxlitlagan holda tadqiq etish layoqati tarkib topadi.
Ta’lim olish jarayonida maktabdagi bola idroki faol ravishda rivojlanadi, bu jarayonlar bir necha bosqichlarda amalga oshadi. Birinchi bosqich jismdan foydalanish jarayonida obrazining mutanosib holda tarkib topishi bilan bog‘liq. Keyingi bosqichda bolalar qo‘l va ko‘z harakatlari yordamida jismlarning fazoviy xususiyatlari bilan tanishadilar. Navbatdagi, psixik rivojlanishning yuqori darajalarida bolalar oz fursatda va ortiqcha harakatlarsiz idrok ob’ektlarining ma’lum xossalarini tanib olish, shu xossalar asosida ularni bir-biridan farqlash layoqatiga ega bo‘ladilar.
Idrok rivojlanishining muhim sharti mehnatdir, u bolalarda ijtimoiy foydali mehnat shaklida, masalan, uydagi vazifalarini bajarish bo‘yicha, shuningdek, chizish, yasash, musiqa, o‘qish va boshqalar bilan shug‘ullanishda namoyon bo‘ladi. Bola uchun o‘yinda qatnashish ham ahamiyatlidir.
Katta odam bilan solishtirganda, yosh bola idrokining xususiyatlari qanday va ular nimada namoyon bo‘ladi? Avvalambor, bola jismlarning fazoviy xossalarini baholashda juda ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yadi. Bolalarda, hatto, ko‘z bilan chiziqli chamalsh kattalarnikiga qaraganda yaxshi rivojlanmagan. Masalan, chiziq uzunligini idrok qilishda bolaning xatolari, katta odamnikiga qaraganda, taxminan besh marta ko‘p bo‘lishi mumkin. Vaqt idroki yana ham ko‘proq qiyinchilik tug‘diradi. Bola «ertaga», «kecha», «oldin» va «kechroq» kabi tushunchalarni juda qiyinchilik bilan egallaydi. Bolalar jismlar tasvirini idrok qilishda ham qiyinchiliklarga duch keladi. SHunday qilib, bola idrokining o‘ziga xos xususiyatlari bola bilimining etishmasligi va unchalik katta bo‘lmagan amaliy tajriba bilan belgilanadi. Vaqt o‘tishi bilan bu muammolar bartaraf etiladi va katta maktab yoshiga kelib, bolalar idroki katta odam idrokidan sira farq qilmay qoladi. tashqi, ichki, ogzaki, yozma va xokozo. Kommunikativ jarayonda ozaro munosabatga kirishuvchilarni bir-birlari tushunishlari juda muhimdir. Buyuk frantsuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi «Muloqot bu shunday ne’matki, u orqali inson lazzatlanadi deb yozgan edi. Sozning mohiyati haqida Sa’diy «Aqlmisan yoki ahmoq, kattamisan yoki kichik buni biror soz aytmaganigcha bila olmaymiz» degan edi.
Yozma nutq insoniyat tarixida ogzaki nutqdan ancha keyin paydo bolgan. Yozma nutq fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirishida, badiiy timsollarni etkazishda muhim rol’ oynaydi. Nutq ozining fizologik negiziga kora eshitish va harakat analizatorlari faoliyatini bajaradi. Nutqni programmalashtirish – nutqiy ifodaning, ya’ni kishi bildirmoqchi bolgan fikrning ma’naviy ozagini tuzishda birinchi bosqich hisoblanadi, ikkinchi bosqich jumlaning sintaktik strukturasini tuzishdan iboratdir.
Noverbal kommunikatsiyaga – belgilarning optik kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qol harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pontomimika (£ol - oyoq, tana harakatlari) kiradi.
Jestlar – insonning qol harakatlari bolib, u orqali insonning ichki holati biror bir ob’ektga munosabati va tashqi olamga yonalganligi ifodalanadi. Mimika – inson yuz harakatlarining bir qismi bolib, u orqali insonning oylari, xatti - harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajubi va hokozolar namoyon boladi.
Pontomimika – inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatldar tizimidir.
Tadqiqotlar shuni korsatadiki, kundalik muloqot jarayonida sozlar 7 % ni, tovush va intonatsiya 38 % ni, nutqsiz muloqot esa 55 % ni tashkil etadi.
Noverbal kommunikatsiyaning paralingvistik va ekstralingvistik belgilar tizimi ham mavjud. Bular lokalizatsiya tizimi bolib, u ovoz sifatida uning deapozani nutqdagi pauzalar, yotal, yigi, kulgu nutq tempida namoyon boladi.
Muloqotning maqsadga kora 8 ta funktsiyasi mavjud: (L.A.Korpenko)Pedagogik munosobat deganda pedagog va oquvchilar kollektivi ortasida ozaro birgalikdagi harakatining mazmunan axborot ayirboshlashdan, oquv tarbiyaviy ta’sir korsatish va ozaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat sistemasi usullari va malakalari tushuniladi.