19 mart 2017-ci il, bazar
7
Hər xalqın həyatında bayramlar önəmli yer tutur.
Onların içərisində eləsi var ki, min illərdən keçib gələrək milli
varlığın bir çox dəyərlərini özündə cəmləşdirib, müqəddəsləşib.
Azərbaycan xalqının belə bayramı hər il baharın gəlişi ilə bağlı
böyük coşqu və ümumxalq təntənəsi ilə əlamətdar olan Novruzdur.
Sovet dönəmində Novruz keçmişin
zərərli qalığı, dini məzmunlu bayram
adlandırılmış və onun qeyd edilməsi
yasaqlanmışdı. Lakin xalq bu bayramı
öz qəlbində yaşadır, açıq-gizli, məişət
səviyyəsində keçirirdi. Milli varlığa
bağlı ziyalılar isə Novruzun elmi
dünyagörüşə uyğun bir təqvim hadisəsi
olduğunu sübut etməyə çalışırdılar.
Novruz bayramı xalqımızın
mədəni keçmişindən əzəmətli bir ya-
digardır. Novruz saflıq və xoş amallar
bayramıdır. Baharda təbiət oyanır,
ağaclar, torpaq canlanır. Baharda
insanın qanı da təzələnir. Novruz bay-
ramı həm də milli mədəniyyətimizin,
elmimizin, uzaq keçmişimizin əks-
sədasıdır.
Bu barədə milli azadlıq hərəkatı
və müstəqillik illərində çox deyilib,
cox yazılsa da, çağdaş oxucu hər il
Novruz gələndə bu bayramın necə
meydana gəlməsi barədə yeni bir fikir
eşitmək, daha əsaslı yazı oxumaq
ehtiyacı duyur. Mən oxucuların bu
tələbatını cavablandırmaq üçün astrofi-
zik kimi Novruzun astronomik hadisə
ilə əlaqədar olduğundan bəhs etmək
istəyirəm.
Nə üçün ulu babalarımız bu
günü əsrlər boyu yeni il kimi bayram
etmişlər? Bu sualın cavabında Bakı
Dövlət Universitetinin astrofizika
kafedrasının müdiri, professor Cəfər
Quluzadə bildirdi:
– Bu bayram Azərbaycan xalqının
qədim elmi və mədəni səviyyəsindən
xəbər verir. Dünyanın müxtəlif xalq-
ları, tarixən, yeni ili bir sıra hallarda
heç bir elmi əsas olmadan hesabladığı
halda, ulu babalarımız ilin başlanğıcı-
nı dəqiq astronomik hadisədən – yaz
bərabərliyi anından, fəsillər dövrəsinin
əvvəlindən götürmüşlər.
Yer kürəsi öz oxu ətrafında fır-
lanmaqla yanaşı, Günəş ətrafında da
dolanır. Lakin yerdəki müşahidəçiyə
elə gəlir ki, hərəkət edən Yer yox,
Günəşdir. Sanki, Günəş ulduzlar
arasında qərbdən şərqə doğru hərəkət
edir və bir ildən sonra o, ulduzlar ara-
sında əvvəlki yerinə qayıdır. Günəşin
ulduzlar arasında illik hərəkəti zamanı
cızdığı yola ekliptika deyilir. Bu, göy
ekvatoru ilə 23027/-lik bucaq əmələ
gətirən böyük göy dairəsidir.
Yerin Günəş ətrafında illik dolan-
ması zamanı Günəşin zodiak bürcləri
arasında yerdəyişməsinə nəzər salanda
mart ayında Günəş Qoç bürcündə görü-
nür. Günəş ekliptika boyunca illik zahi-
ri hərəkəti zamanı 12 ulduz bürcündən
keçir və onların hər birində təxminən
bir ay olur. Bu bürclərə zodiak bürcləri
("heyvan bürcləri") deyilir. Bu bürclər
aşağıdakılardır: Qoç, Buğa, Əkizlər,
Xərçəng, Şir, Qız, Tərəzi, Əqrəb, Oxa-
tan, Oğlaq, Dolça və Balıqlar.
Cəfər müəllim elmi baxımdan
açıqladı ki, Günəşin ekliptika üzrə il-
lik zahiri hərəkətində dörd səciyyəvi
an vardır:
1.
Yaz bərabərliyi. Martın
21- də (bəzən 20-də) Günəş göy
ekvatorunu kəsərək dünyanın cənub
yarımkürəsindən şimal yarımkürəsinə
keçir. Bu gün Yerin şimal və cənub
yarımkürələri Günəş şüaları ilə eyni
dərəcədə işıqlanır. Yer kürəsinin hər
yerində gecə gündüzə bərabər olur.
Ona görə də martın 21-də ekliptika
ilə ekvatorun kəsişdiyi nöqtə yaz
bərabərliyi nöqtəsi adlanır. Bu, Yerin
şimal yarımkürəsində astronomik
baharın başlanğıcıdır. Günəş Balıqlar
bürcünə daxil olur.
2.
Yay Günəşduruşu. İyunun
22- də Günəşin günorta hündürlüyü
maksimal həddə çatır. Həmin gün
Yerin şimal yarımkürəsində ən uzun
gündüz, ən qısa gecə olur. Bu, astro-
nomik yayın başlanğıcıdır. Bu ana yay
Günəşduruşu deyilir. Günəş
Əkizlər bürcündə olur.
Martın 21-də Günəş Qoç
bürcündə olur və dünyanın
cənub yarımkürəsindən şimal
yarımkürəsinə keçir.
3.
Payız bərabərliyi.
Sentyabrın 23-də Günəş göy
ekvatorunu kəsərək dünyanın
şimal yarımkürəsindən cənub
yarımkürəsinə keçir. Yenidən
gecə gündüzlə bərabərləşir.
Ona görə həmin an payız
bərabərliyi adlanır. Bu, astro-
nomik payızın başlanğıcıdır.
Günəş Qız bürcündə olur.
4.
Qış Günəşduruşu.
Dekabrın 22- də Günəşin
günorta hündürlüyü minimal
olur. Ən uzun gecə və ən qısa
gündüz olur. Bu, astronomik
qışın başlanğıcıdır. Bu an qış
Günəşduruşu adlanır. Günəş
Oxatan bürcündə olur.
Günəş təqvimlərinin
əsasını Günəşin yaz bərabərliyi
nöqtəsindən iki ardıcıl keçməsinə
sərf olunan zaman fasiləsi təşkil edir.
Bu fasiləyə tropik il deyilir. Tropik
ilin uzunluğu 365,2422 gün və ya
365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46 saniyəyə
bərabərdir.
Göründüyü kimi, tropik il tam say-
da günlərdən ibarət deyil. Təqvim ili
isə tam sayda günlərdən ibarət olmalı-
dır. Ona görə təqvimə arabir "viso-
kos" və ya uzun il daxil edilir. Özü
də elə visokos sistemi seçilir ki,
müəyyən dövrdə təqvim ilinin orta
uzunluğu mümkün qədər tropik ilə
yaxın olsun. İndi dünyanın əksər
ölkələrində istifadə olunan Günəş
təqvimində 400 illik dövr 303 adi
(365 gün) və 97 visokos (366 gün)
ildən ibarətdir. Ona görə təqvim ili-
nin 400 illik dövrdə orta uzunluğu
365,2425 günə bərabərdir. Bu da
tropik ilə çox yaxındır.
– Bəs təqvim ilinin başlan-
ğıcını və ya yeni ili nə vaxtdan
başlamaq lazımdır?
– Əlbəttə, ilin başlanğıcı
şərti qəbul olunur, amma şübhəsiz ki,
Günəş təqvimində yeni ili Günəşin
illik hərəkətindəki dörd səciyyəvi anın
birindən başlamaq daha təbii olardı.
Onların içərisində də yaz bərabərliyi
(21 mart) daha məqsədəuyğundur.
Çünki martın 21-də gecə gündüzə
bərabərdir, fəsillərin gözəli olan
baharın ilk günüdür. Martın 21-də həm
də Günəşin ekvatorial koordinatları
sıfıra bərabər olur. Başqa sözlə, Günəş
koordinat başlanğıcında olur. Məhz
ona görə də müdrik babalarımız yeni
ilin başlanğıcı kimi yaz bərabərliyi gü-
nünü götürmüş və onu Novruz bayramı
adlandırmışlar.
Novruz yeni gün deməkdir.
Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda
Novruzun bayram edilməsinin dərin
kökləri vardır. Hələ Zərdüşt dini
əmələ gəlməzdən əvvəl (yeni eradan
əvvəl 1500-1200-cü illər) bu bayram
Azərbaycan torpağında təmtəraqla
keçirilmişdir. Zərdüşt peyğəmbər
baharın gəlməsinin bayram edilməsini
öz təlimində yeddi əsas bayramdan
biri kimi daxil etmişdir. Zərdüştlərin
təqvimində yeni il yaz bərabərliyi
günü, yəni martın 2-də bayram edi-
lirdi. Beləliklə, hesab etmək olar ki,
Odlar diyarında Novruzun bayram
edilməsinin tarixi 3500 ildən çoxdur.
Qədim Romada yeni il martın
1-də keçirilirdi. Bizim eradan əvvəl
153-cü ildən başlayaraq yeni seçilmiş
konsullar, ənənəyə görə, yanvarın
1-dən işə başlayırdılar. Ona görə yeni
eradan əvvəl 46-cı ildə imperator Yuri
Sezarın vaxtında yeni il martın 1-dən
yanvarın 1-nə keçirilmişdir. Rusiyada
da yeni il əvvəllər martın 1-də, sonralar
isə sentyabrın 1-də bayram edilirmiş.
1700-cü ildə Böyük Pyotrun əmri ilə
yeni il yanvarın 1-nə keçirilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, yanvarın
1-i Günəşin illik hərəkətində heç bir
səciyyəvi ana, təbiət hadisəsinə uyğun
gəlmir. Ona görə yeni ili yanvarın 1-də
bayram etməyin heç bir elmi əsası yox-
dur. Novruzun bahar bayramı, yeni ilin
gəlişi kimi qeyd edilməsinin isə dəqiq
astronomik əsası vardır. Bizim era
Roma rahibi Dionisey tərəfindən daxil
edilmişdir. O, Romanın əsası qoyulma
erasının 1285-ci ilindən başlayaraq
yeni bir dövr üçün pasxa bayramını
hesablayarkən heç bir əsası olmadan
elan etmişdir ki, İsa peyğəmbər 532 il
əvvəl, yəni Romanın əsası qoyulduğu
eranın 753-cü ilində anadan olmuşdur.
Rahib Dionisey eranı İsa peyğəmbərin
anadan olduğu ildən başlamağı təklif
etmişdir. Həmin era ilə indi 2011-ci
ildir. Buna miladi tarix deyilir.
– Maraqlıdır, görəsən, Dionisey
532 rəqəmini haradan götürmüş-
dür?
– Sonralar aydın olmuşdur ki, 532
rəqəmi üç rəqəmin hasilidir: 4x7x 19.
Burada 4 visokos dövrüdür, 7 həftənin
günlərinin sayıdır və 19" Ay dairəsi"
dir. Hər 19 ildən bir Ayın fazaları
həftənin eyni gününə və eyni təqvim
gününə düşür. Rahib hesab etmişdir
ki, İsa peyğəmbər kimi ilahi bir insan
bu üç dövrün başlanğıcının üst-üstə
düşdüyü gündə anadan olmalıdır. Onu
da qeyd etmək lazımdır ki, eranın belə
başlanması pasxa bayramını hesabla-
mağı xeyli asanlaşdırır.
Hələ XII əsrin əvvəllərində böyük
şair və astronom Ömər Xəyyamın
başçılığı ilə İranda ən dəqiq Günəş
təqvimlərindən biri tərtib
olunmuşdur. Bu təqvimdə
ilk dəfə olaraq Günəşin illik
hərəkətinin qeyri-bərabərliyi
nəzərə alınmışdır. Təqvimdə
yeni il yaz bərabərliyindən,
yəni martın 21- dən başlanır.
Ömər Xəyyamın tərtib
etdiyi Günəş təqvimində era
Məhəmməd peyğəmbərin
Məkkədən Mədinəyə köçdüyü
gündən, yəni bizim era ilə 16
iyul 622-ci ildən hesablanır.
Bu tarixə Günəş hicri və ya
Şəmsi hicri tarix deyilir.
1952-ci ildən C.Nehrunun
göstərişi ilə məşhur fizik, No-
bel mükafatı laureatı Mehnad
Saxanın sədrliyi ilə yeni vahid
hind təqvimi tərtib etmək
üçün xüsusi komissiya təşkil
edilmişdir. Bu komissiyanın
tərtib etdiyi milli hind Günəş
təqvimində də yeni il yaz
bərabərliyindən, yəni martın
21-dən hesablanır. Yeri gəlmişkən qeyd
edək ki, ərəb Ay təqvimində də era
Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən
Mədinəyə köçdüyü gündən hesablanır.
Bu eradan hesablanan tarixə ay hicri və
ya qəməri hicri tarix deyilir.
Alim daha sonra bildirdi ki,
Azərbaycan xalqı bütün dövrlərdə
Novruz bayramını digər bayram-
lardan çox yüksəkdə tutmuşdur.
Novruz əzəmətli, ümumxalq
bayramı kimi şöhrət qazanmışdır.
Maraqlıdır ki, BMT - nin qərarı ilə
yaz bərabərliyi günü Yer günü elan
edilmişdir və ümumdünya meteoro-
logiya günü kimi qeyd olunur.
Sevindirici bir hadisəni yada sal-
maq yerinə düşər. UNESCO-nun qərarı
ilə yaz bərabərliyi günü ümumdünya
bayram günü kimi qəbul edilmişdir.
Ənənəyə görə, bu bayramda bir qayda
olaraq spirtli içkilər içilmir, lakin
meyvələrdən hazırlanmış müxtəlif
şərbətlər və çay içmək olar.
Sovet birliyi dönəmində Novru-
zu bayram etmək qadağan edilmişdi.
Bəzi "alimlərimiz" də onu İslam dini
ilə bağlayırdılar. 1984-cü ildə "Xalq
qəzeti"nin 18 mart tarixli nömrəsində
"Bahar nə zaman başlayır?" adlı geniş
məqalə çap etdirdim və bu bayramın
dinlə heç bir əlaqəsinin olmadığını
söylədim.
1991-ci ildə Türkiyənin İstanbul
Universitetinə 2 illik müddətə dəvət
olunmuşdum. Orada Novruzun əsl türk
bayramı olduğunu sübut etmək üçün
"Türk dünyası" tarix dərgisində "Nov-
ruzun bilimsər təməlləri" adlı məqalə
çap etdirdim. Bundan sonra Türkiyədə
də Novruzu bayram kimi qeyd etməyə
başladılar. Maraqlıdır ki, bu il Türksoy
Novruz şənliklərini ABŞ-ın mərkəzi
şəhərlərində də qeyd edəcəkdir.
Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini
yenidən bərpa etdikdən sonra Novruz
rəsmi dövlət bayramı kimi qeyd olunur.
Azərbaycanda Novruz ən sevimli
bayram sayılır. Bayram münasibətilə
ölkə Prezidenti xalqı təbrik edir. Bu,
müstəqilliyimizin bizə verdiyi ən gözəl
nemətdir.
– Bəs bu il Novruz bayramı nə
vaxta düşür?
– Dəqiq astronomik hesablamalara
görə bu il Novruz Odlar yurduna Bakı
vaxtı ilə martın 20-də saat 14:29-da
daxil olacaqdır. Deməli, martın 20-si
bayram axşamı, 21- i isə bayramdır.
Qədim tariximizin daha bir
Novruzunun qədəmləri sayalı olsun,
xalqımıza bol ruzi-bərəkət gətirsin!
Hazırladı:
Tahir AYDINOĞLU,
“Xalq qəzeti”
Novruz haqqında maraqlı mülahizələr
İngilis alimi Meri Boys yazır ki, Xeyirlə Şərin il boyu davam edən
mübarizəsinin sonunda Şərin məğlubiyyətinin rəmzinə, həyatın ölümə
qalib gəlməsinin təntənəsinə həsr olunmuş Novruz bayramı atəşpərəstlik
dövründə yaranmışdı. Oda sitayiş edən insanlar yazın ilk günündə həyat
gücü sandıqları tonqala baş əyib istəyirdilər ki, sıxıntı, kədər və ağrı-
acıdan qurtarmaq üçün onun üstündən atılmağa icazə versin. Sonra
isə həmin ritualı reallaşdırır, yeni ilə tamamilə sağlam və problemsiz
çıxdıqlarına inanırdılar.
Müasir elmi jurnallarda isə qeyd edilir ki,
Novruz bayramı haqqında ilk yazılı mənbə
hələ eramızdan əvvəl, 505-ci ilə aiddir. Yəni bu
tarix İslam dininin yaranmasından və yayılma-
sından xeyli əvvələ təsadüf edir. Bu məzmunlu
ədəbi fikirlərə isə Nizammülkün “Siyasətnamə”
əsərində rast gəlinir. Alimlərin fikrincə, bu
bayram oda sitayiş edənlərin ölkəsində yaransa
da, sonradan onun coğrafiyası böyümüş, bir
çox məmləkətlərdə yayılmışdı.
Maraqlı məqamlardan biri də odur ki,
yazın ilk günlərində dünyanın müxtəlif
xalqlarının keçirdiyi bayramların əksər ritualı
Novruzdan fərqli olsa da, həmin bayramların
hamısında yağlı və şəkərli təamların hazırlan-
dığı söylənilir. Məsələn, yazın ilk günündə
Rusiyada, Böyük Britaniyada, Amerika
Birləşmiş Ştatlarında və fransızdilli ölkələrdə
belə bayramlar keçirilir və hər yerdə yağlı, şi-
rin çörəklər bişirilir. O biri bayramlardan fərqli
olaraq, Novruz həm tarixinə görə qədimdir,
həm də elmi-fəlsəfi məzmununa görə daha
mükəmməl məzmun kəsb edir.
Bu bayramın mərasim coğrafiyasına diqqət
yetirdikdə məlum olur ki, ta qədimlərdən müa-
sir dövrümüzədək Novruzun yayılma arealında
müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Təbii ki,
Novruz bayramı indi müsəlman Şərq
ölkələrinin hamısında keçirilir. Amma
qədim dövrlərə doğru getdikcə biz
onun bütün Avrasiya materikində, o
cümlədən, Şimali Afrikanın türklərin
ayaq basdığı torpaqlarında da yayıldığını
görürük.
Burada bir neçə mürəkkəb məqam vardır.
Mürəkkəblik ondan ibarətdir ki, suyun başlan-
dığı, qurunun qurtardığı yerə qədər getməyi
məqsəd kimi götürmüş qədim türklər özləri
hansı ölkələrə getmişlərsə, o cümlədən Şimali
Afrikaya qədər Novruz bayramını, ildəyişmə
bayramlarını da özləri ilə aparmışlar. Sonra-
dan Novruz Xəzər türklərinin nümunəsində,
xristianlığı qəbul etmiş türklərin nümunəsində,
o cümlədən İslamı qəbul etmiş türklərin
nümunəsində Avrasiyanın xeyli ölkələrini,
eləcə də Şimali Afrika ölkələrini əhatə etmişdir.
Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi
ölkələrdə Novruzun adı yerli xalqların inancları
ilə qaynayıb qarışdıqdan sonra dəyişmişdir.
Ümumiyyətlə, Novruzun mərasim coğrafiyası
haqqında yekun fikir olaraq söyləyə bilərik
ki, bu bayramın coğrafiyasından danışarkən
hökmən onun keçdiyi tarixi mərhələləri
də nəzərə almaq lazımdır. Əgər bu tarixi
mərhələlər nəzərə alınarsa, onda görərik ki,
Novruz bütövlükdə bir məkan olaraq Şimali
Afrikanın müsəlman ölkələrini, Avrasiyada
yaşayan müsəlman türklərini əhatə edir. Siyasi
coğrafiya baxımından nəzər yetirdikdə isə
deməliyik ki, Novruz türk dövlətlərini və türk
olmayan dövlətləri, yəni böyük bir regionda
müxtəlif xalqları, dinləri və etnosları bir araya
gətirən, onların arasında gələcəyə doğru çağı-
rışlardan ibarət harmoniya, sülh yaradan böyük
bir bayram kompleksidir.
Sonda qeyd edək ki, 2009-cu ildə Novruz
bayramı UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni
irs nümunələrinin reprezentativ siyahısına
daxil edilib. 2010-cu il fevralın 23-də isə
Azərbaycan, Albaniya, Əfqanıstan, Makedo-
niya, Hindistan, İran, Qazaxıstan, Qırğızıs-
tan, Tacikistan, Türkmənistan və Türkiyənin
təşəbbüsü ilə BMT Baş Assambleyası martın
21-ni Beynəlxalq Novruz Günü elan edib.
İsaq ƏMƏNULLAYEV, “Xalq qəzeti”
“Kitab at”
– UNEC-in Novruz yeniliyi
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNEC)
yeni “Kitab at” kampaniyasına başlayıb. “İqtisadçı
Tələbələrə Dəstək” İctimai Birliyinin təşkilatçılığı və
universitetin könüllü tələbələrinin iştirakı ilə həyata
keçirilən layihəyə uyğun olaraq, Novruz bayramı
günlərində 15 min kitab hədiyyə olunub.
Mart ayının 13-dən 19-
na kimi davam edən prosesdə
Bakıda 7 min, Gəncədə 5 min,
Lənkəranda isə 3 min kitab
hədiyyə edilib. Kitablar içərisində
dünya və uşaq ədəbiyyatı
nümunələri, klassiklərin əsərləri
üstünlük təşkil edib. Prosesə
UNEC-in 300 tələbəsi ilə yanaşı,
Lənkəran Dövlət Universitetinin
tələbələri və Gəncə şəhər
YAP Gənclər Təşkilatının
könüllüləri də qatılıb.
Marağı nəzərə alaraq,
“Kitab at” kampaniyasının hər il
keçirilməsi, gələcəkdə kitab sa-
yının artırılması, ölkədə fəaliyyət
göstərən universitetlerin, orta
məktəblərin və bütün tədris
müəssisələrinin də prosesə cəlb
edilməsi nəzərdə tutulub.
İdeyanın məqsədi oxucularda
mütaliə mədəniyyətini aşılamaq,
onların kitaba və kitabxanaya
olan həvəslərini daha da artır-
maq, Novruz bayramında kitab
oxumaq vərdişini gündəmə
gətirməkdir.
Elnarə ÖMƏROVA
Tarixlər şahidi Novruz təbiət təqviminin
ilk günü, xalqımızın həmişəcavan bayramıdır