15-tema: Soylew kemshiligine iye balalar ushın psixoterapiya texnologiyalarin rawajlandırıwdın` metodologiyalıq ha`m teoriyalıq tiykarları Reje

15-tema:Soylew kemshiligine iye balalar ushın psixoterapiya texnologiyalarin rawajlandırıwdın` metodologiyalıq ha`m teoriyalıq tiykarları

Reje

1. 
   S o’ylew kemshiligine iye bolg’an balalar menen alip barilatu g'in psixokorrekcion jumislar
   
2. 
   Oyin balalardin’ tiykarg’i is-ha’reketi
   
3. 
   Oyin balalardi rawajlandiriw ha’m ta’rbiyalaw qurali
   

S o’ylew kemshiligine iye bolg’an balalar menen alip barilatu g'in psixokorrekcion jumislar oyinlar arqali amelge airiladi.Oyin mektepke shekemgi ta’rbiya jasindag’i balalardin’ tiykarg’i is-ha’reketi bolip,ol arqali bala shaxs sipatinda qa’liplesedi. Oyin balanin’ keleshektegi oqiw,miynet iskerligi,adamlarg’a mu’nasibetinin’ qay da’rejede qa’liplesip bariwin belgileydi.

Oyin a’yyem zamanlardan berli pedagog,psixolog, filosof, etnograf,a’debiyattaniw alimlar diqqatin o’zine tartip kelgen.Oyin alg’ashqi ja’miyet du’zimi da’wirinde ju’zege kelgen bolip, ja’miyet o’mirinde miynetten keyin turadi ha’m onin’ mazmunin belgileydi. Alg’ashqi ja’miyet qa’wimleri o’z oyinlarinda awshiliq,uris,diyqanshiliq, jumislarin alip barg’an. Misali, sol da’wirdegi ayrim qa’wimlerdin’ sali sebiw protsessi oyinlar menen ju’da’ u’lken saltanatli ta’rizde a’melge asirilar edi.

Ayrim jag’daylarda bolsa oyin miynet etiw tilegi arqali ju’zege keledi.Misali,an’shi haywandi awlaw ushin onin’ aldina haywang’a uqsap

Ayrim jag’daylarda bolsa bala o’z oyininda aldin u’lken jastag’ilar miynetine elekleydi,son’in ala olardin’ miynetinde qatnasadi. Oyin jas a’wladti miynetke ta’rbiyalaydi. Balalar oyindi bunday etip tu’siniwi birinshi ret K.D.Ushinskiy ta’repinen aytip o’tilgen edi. Ol o’z shig’armalarinda balalar oyininin’ mazmuni olardin’ o’mirden alg’an menen belgilenip, olar shaxsinin’ qa’liplesiwine ta’sir etedi,dep jazadi. Bul pikirlerdi P.F.Lesgaft da tastiyiqlap,balalar o’z oyinlarinda a’tiraptan alg’an sa’wlelendiredi deydi.Bunday iskerlik balanin’ rawajlaniwinda u’lken a’hmiyetke iye.

Oyinnin’ social waqiya ekenligin, oyinda qorshap turg’an ortaliqtag’i a’lemnin’ sa’wleleniwin alg’a alim ha’m pedagoglar o’zlerinin’ gu’zetiw ha’m a’meliy alip barg’an ilimiy jumislari arqali da’liyllep berdi.

Oyin tariyxiy rawajlaniw protsessinde miynet iskerligi na’tiyjesinde payda bolg’an socialliq iskerlik bolip esaplanadi.Oyin ha’rdayim haqiyqiy o’mirdi sa’wlelendiredi. Demek, socialliq o’mir o’zgeriwi menen onin’ mazmuni da o’zgeredi. Oyin belgili bir maqsetke qaratilg’an sanali iskerlik bolip, onin’ miynet penen ko’p uliwmalig’i bar ha’m jaslardi miynetke tayarlawg’a xizmet etedi. Oyin iskerligi tiykarinda balaladag’i oqiw iskerligi de rawajlanadi, bala qanshelli jaqsi oynasa, ol mektepte sonshelli jaqsi oqiydi.

Balalardin’ oyin teoriyasina (1920-30 jillarda) E.A.Flerina, E.I.Tixeeva, E.A.Arkin siyaqli alimlar tiykar saldi,son’inan R.Y. Lextman-Abramovich, N.M. Aksarina, A.P. Usova, D.V.Mendjeriskaya, R.I.Jukovskaya, T.A.Markova, S.L.Novoselova, E.V.Zvorgina ha’m basqalardin’ izertlewleri balalar oyinlarin islep shig’iwg’a bag’ishlaydi.

Balalar oyininin’ tariyxi ,ta’biyati,onin’ rawajlaniw nizamlari L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, D.B.Elkonin A.B.Zaporejest siyaqali psixologlar ha’m olardin’ dawamshilarinin’ ilimiy izertlew jumislarinda o’z sa’wleleniwin tapti.

A.V.Zaporejest balalar oyininin’ da’slepki da’wirinen baslap gu’zetip bariwi na’tiyjesinde oni ha’reketke keltiriwshi sebepler, rawajlaniw nizamlari, ha’r qiyli jas basqishlarinda balalar oyinin’ o’zine ta’n ta’repleri, mazmuni ha’m du’zilisin u’yreniw za’ru’ligin aytip o’tedi.

Kishkene jastag’I balalar oyin iskerliginin’ birinshi basqishi tanistiriwshi oyin bolip, ol na’rse buyim oyin usili bolip tabiladi. Onin’ mazmuni qol ishindegi quramali ha’m na’zik ha’reketler esaplanadi.

Keyingi basqish sa’wleleniw oyini esaplanadi. Bul kishkene jastag’i balalar oyinin psixologiyaliq mazmuninin’ rawajlaniwinda en’ joqarg’i da’reje bolip esaplanadi. U’lken jastag’i adamlar ta’lim- ta’rbiyaliq jumislarin belgili izshillik penen alip baratug’in bolsa, bul jastag’i balalar na’rse ha’m buyimlar atin, nege isletiw kerekligin bilip aladi ha’m bul jan’a bilimlerdi o’z oyinlarinda qollay baslaydi.

Mektepke shekemgi jastag’i balalar oyini mazmuni jag’inan predmetli iskerlikti o’zinde sa’wlelendiredi.

Birinshi jastin’ aqiri ha’m eki jastag’i balalar oyininda syujetti ko’rsetip beriw ju’zege keledi. Bala to’mendegi buyim menen onnan qanday paydalaniw kerek ekenligin sa’wlelendiredi. Misali: qasiq benen awqat jelinedi, keseden shay ishiledi, kravotta jatiladi, quwirshaqti “anasi” erkeletedi h.t.b. Sonin’ tiykarinda syujetli- ro’lli oyinnin’ da’slepki ko’rinisleri ju’zege kele baslaydi.

Gezektegi basqish ro’lli oyin bolip, onda balalar o’zlerine tanis bolg’an u’lkenler miynetin ha’m adamlardin’ socialliq mu’na’sibetlerin ko’rsetip beredi.

Balalar oyini iskerliginin’ basqishpa- basqish rawajlaniwi haqqindag’i uliwmaliq ko’z-qaraslar ha’r qiyli jas toparlarinda balalardin’ oyin iskerligine qaray basshiliqtin’ aniq dizimli usinislarin islep shig’iw imkaniyatin jaratadi.

Solay etip, balalar baqshasinin’ pedagogikaliq processinde oyinnin’ tutqan orni ju’da’ u’lken bolip, oyinnan mektepke shekemgi ta’rbiya jasindag’i balalardi ta’rbiyalaw ha’m olarg’a ta’lim beriwde ken’ qollaniladi. Sebebi;

• 
  oyin balalrdin’ erkin iskerligi bolip, onda balalardin’ keypiyati belgili boladi;
  
• 
  oyin mektepke shekemgi ta’rbiya jasindag’i balalar o’mirin qurin formasi;
  
• 
  oyin balalardi ha’r ta’repleme ta’rbiyalaw quralinin’ biri;
  
• 
  oyin balalarg’a talim- ta’rbiya beriwdin’ metod ha’m usili;
  
• 
  oyin balalardi oqiw processine tayarlaw qurali bolip tabiladi.
  

Ataqli pedagog alimlardin’ alip barg’an jumislari oying’a kompleks basshiliq qiliw arqali balalardin’ ta’rbiyaliq mu’nasibetlerine, balalar oyinin’ rawajlaniw da’rejesine ta’sir etiw mu’mkinshiligin ko’rsetedi.

Balalar oyini o’zinin’ mazmuni, qa’siyeti du’zilisine ko’re ha’r qiyli, sonin’ ushin oni to’mendegi toparlarg’a ajiratadi:

1. 
   Do’retiwshilik oyinlar
   
2. 
   Qag’iydali oyinlar
   

Do’retiwshilik oyinlardi balalar o’zleri oylap tabadi. Onda aldinnan belgilengen qag’iydalar bolmaydi. Oyin qag’iydasin balalar o’zleri oyin processinde belgilep aladi.

Do’retiwshilik oyinlarg’a drammaslaqan oyinlar, qurilis oyinlari, ta’biyg’iy materillar menen oynalatug’in oyinlar kiredi.

Qag’iydali oyinlardin’ mazmuni ha’m qag’iydasi u’lkenler ta’repinen belgilenedi. Qag’iydali oyinlarg’a to’mendegiler kiredi: didaktikaliq oyinlar, ha’reketli oyinlar, muzikali oyinlar, ermeklewshi oyinlar.

Balalarg’a ta’lim- ta’rbiya beriw maqsetinde u’lkenler oyindi saylay biliwi, og’an duris basshiliq qiliwi kerek. Balalar baqshasi ta’lim ha’m ta’rbiya da’stu’rinde belgilengen waziypalardi a’wmetli a’melge asiriwdi ta’miyinleydi.

Oyin balalardi rawajlandiriw ha’m ta’rbiyalaw qurali esaplanadi.

Psixologlar oyindi baqsha jasindag’i da’wirde jetekshi iskerlik dep esaplaydi. Oyin sebepli balalardin’ joqari rawajlaniw basqishina o’tiwdi ta’miyinlewshi ta’repleri qa’liplesedi, oni olardin’ ruwxiyatinda sezilerli o’zgerisler ju’z beredi.

Oyinda bala shaxsinin’ barliq ta’repi bir- birine o’z- ara ta’sir etken halda qa’liplesedi. Oynap atirg’an balani gu’zetip turip onin’ qizig’iwshiliqlarin, qorshap turg’an a’tirap haqqindag’i ko’z- qaraslarin, u’lkenlerge ha’m doslarina bolg’an mu’na’sibetin bilip aliw mu’mkin.

Shaxstag’i qandayda bir qa’siyetti ta’rbiyalaw ushin onin’ basqa ta’replerin de rawajlandiriw kerek. Misali, balanin’ oying’a qizig’iwin, sho’lkemlestiriwshilik qa’biletin rawajlandiriw ushin mazmuni jag’inan bay oyinlar jaratliwi kerek. Balalardin’ do’retiwshilik oyinlarin rawajlandiriw ushin bolsa o’z na’wbetinde jaqsi sho’lkemlestirilgen balalar topari za’ru’r boladi.

Oyin balalardi fizikaliq ta’rbiyalaw diziminde baqshasinin’ ta’lim – ta’rbiya jumisinda, a’dep- ikramliliq, miynet ha’m estetikaliq ta’repten ta’rbiyalawda u’lken orin tutadi.

Oyi nda jas organizmge ta’n bolg’an talap ha’m mu’ta’jlikler qandiriladi, o’mirlik aktivlik artadi, birdemlik, tetiklik, quwnaqliq ta’rbiyalanadi. Balalardin’ so’ylewin rawajlandiriw ushin qollanilatug’in oyin tu’rleri balalardag’i sheberlikti, erkin sao’ylesiw usillarin qa’liplestiriwge qaratilg’an. Tu’rli til kemshiliklerine iye bolg’an mektepke shekemgi jastag’i balalar ushin oyin iskerligi u’lken a’hmiyetke iye, ha’m de olar shaxsi ha’m intellektinin’ ta’r ta’repleme rawajlaniwina za’ru’r sha’rt- sharayatlardi jaratadi.

Sonin’ ushin da balalardi fizikaliq ta’rbiyalaw sistemasinda oyin mu’nasip orindi iyeleydi. Ataqli pedagog ha’m shipaker N.A. Arkin oyindi ruwxiy vitamin dep biykarg’a aytpag’an.

Oyin ta’lim ha’m shinig’iwlar menen, ku’ndelik o’mirdegi gu’zetiwler menen u’ziliksiz baylanisli bolip ju’da’ u’lken ta’limiy- ta’rbiyaliq a’hmiyetke iye. Do’retiwshilik oyinlardan a’hmiyetli bilimlerdi iyelew processi ju’zege keledi, bul balanin’ aqiliy ku’shin iske saladi, bilimin, oylawin, diqqatin, este saqlawin aktivlestiriwdi talap etedi. Bala ma’selelerdi erkin sheshiwge u’yrenedi, oylag’an na’rsesin a’melge asiriw ushin jaqsi ha’m an’sat usil oylap tabadi, o’z bilimlerin paydalaniw ha’m oni so’z benen tu’sindiriwdi u’yrenedi. Oyinda sa’wlelendirilgen na’rseni bilip aliwg’a qizig’iw oyatadi. Ko’binese oyin balalarg’a jan’a bilim beriw ha’m olardin’ pikirin, biliw shen’berin ken’eytirriw ushin xizmet etedi. Balalarda u’lkenlerdin’ miynetine, socialliq o’mirine , adamalrdin’ qaharmanliq islerine qizig’iw siyaqli olarda bolajaq qa’niygelik, jaqsi ko’retug’in qaharmanlarina uqsaw siyaqli da’slepki qizig’iwlar payda boladi.

A.V. Zaporojest oyinnin’ a’hmiyeti haqqinda aytar eken, oyinda qorshap turg’an ortaliqtag’i predmet ha’m waqiyalardin’ uliwmalasqan tipik obrazlari birlespesin jaratiw qa’bileti rawajlanadi, keyinen olar ha’r qiyli etip o’zgertiledi. Balanin’ keleshektegi pu’tkil rawjalaniwi ushin oylaw yaki obrazdin’, bilimnin’ bunday rawajlaniw qa’siyeti biybaha bahag’a iyedur deydi.

Do’retiwshilik oyindi tar didaktikaliq maqsetlerge boysindirip bolmaydi, bul oyin ja’rdeminde ju’da’ u’lken ta’rbiyaliq waziypalar sheshiledi.

Qag’iydali oyin balanin’ sensor rawajlaniwi, bilim ha’m so’ylewin, ixtiyarsiz diqqatin ha’m este saqlawin, ha’r qiyli ha’reketlerdi turaqli tu’rde shinig’iwlar isletip bariw imkaniyatin beredi. Ha’r bir qag’iydali oyin belgili maqsetke iye bolip, balani uliwmaliq rawajlandiriwg’a qaratilg’an boladi. Ta’limnin’ oyin formasinda boliwi u’lken a’hmiyetke iye bolip, balanin’ jas o’zgesheliklerine mas keledi. Qiziqli oyin balanin’ aktivligin asiradi, oyinda bala shinig’iwdag’i g’a qarag’anda quramali ma’seleni sheshiwi mu’mkin. Bul ta’lim pu’tkilley oyin formasinda boliwi kerek, degen gap emes. Ta’lim ha’r qiyli usillar ha’m metodlardi qollawdi talap etedi. Oyin ta’limnin’ formalarinan biri bolip, basqa bir metod benen qosip alip barilg’anda g’ana jaqsi na’tiyje beredi, bul gu’zetiw, gu’rrin’, oqip beriw h.t.b.

Bala oynap atirg’anda o’z biliminen paydalaniwg’a, oni ha’r qiyli sharayatta islete biliwge u’yrenedi. Do’retiwshilik oyinlarda balalardin’ fantaziyasi, buyim jasaw, ta’jriybe qiliwg’a ken’ jol ashiladi.

Oyinda aqiliy rawajlaniw menen baylanisli halda a’dep- ikramliliq qa’siyetleri de qa’liplesedi. Oyin processinde ju’z bergen keshirmeler bala sanasinda teren’ iz qaldiradi, sonin’ ushin oyin balada jaqsi qa’siyetlerdi, teren’ arziwlardi ha’m alg’a umtiliwlardi, jaqsi qizig’iwlardi ta’rbiyalawg’a ja’rdem beredi. Oyinda bala o’z xarakterin basqariwg’a, qiyinshiliqlardi jen’iwge, o’z maqsetine jetiwge u’yrenedi.

Oyin erkin iskerlik bolip, bul processte balalar o’z ten’lesleri menen qatnasta boliwg’a kirisedi. Olardi uliwmaliq maqset, og’an erisiwdegi uliwmaliq keshirmeler birlestiriledi. Sonin’ ushin oyin dosliq mu’na’sibetlerin ta’rbiyalawda, ja’ma’a’t o’miri ta’jriybelerin qa’liplestiriwde a’hmiyetli orin tutadi. Birgeliktegi oyin menen birlesken kishi balalar toparinda quramali mu’na’sibetler payda boladi. Ta’rbiyashinin’ waziypasi ha’r bir balani aktiv oying’a tartiw, balalar arasinda dosliqqa, haqiyqatliqqa juwapkershilikti seziniwge tiykarlang’an mu’na’sibetler ornatiwdan ibarat. Oyinda balalar o’z qa’lewleri menen oynaydi, biraq basqa hesh bir iskerlikte oyindag’i siyaqli balalardin’ minez-qulqi menen baylanisli bolg’an turaqli qag’iyda joq. Mine sonin’ ushin da oyin balalardi ta’rtipli qiladi, olardi o’z ha’reketleri ha’m pikirleri qoyilg’an maqsetke boysindiriwg’a u’yretedi.

Oyin miynet ta’rbiyasi waziypasin orinlawg’a da ja’rdem beredi. Balalar o’z oyinlarinda ha’r qiyli ka’siptegi adamlardi sa’wlelendiredi, bunin’ menen olar u’lkenlerdin’ ha’reketlerine eliklep qoymay, sonin’ menen bir qatarda olardin’ jumisina, miynetine bolg’an mu’na’sibetlerin de sa’wlelendiredi. Oyin balada ko’binese miynet etiw qa’lewin oyatadi, oyin ushin kerekli na’rselerdi tayarlaw ha’m istewge ma’jbu’r boladi. Oyinda ha’zirgi zaman balalrina ta’n bolg’an texnikag’a qizig’iw payda boladi ha’m rawajlanadi, balalar ha’r qiyli mashinalar isteydi ha’m texnikaliq oyinshiqlar menen oynaydi.

Oyin estetikaliq ta’rbiyanin’ a’hmiyetli qurali. Oyinda do’retiwshilik oy , pikirlew qa’bileti ju’zege keledi ha’m rawajlanadi. Jaqsi saylang’an oyinshiq ko’rkem- o’nerlik talg’amdi ta’rbiyalawg’a ja’rdem beredi. Ha’reketli oyinlarda ha’rekettin’ go’zallig’i ha’m shin’ina jetiw balalardi o’zine tartadi. Balalar o’zlerinin’ ha’reketlerin basqariwg’a, ha’r bir ha’rekettin’ duris ha’m suliw boliwina umtiladi.

Oyinnin’ u’lken ta’rbiyalawshi a’hmiyeti o’z-o’zinen a’melge aspaydi. Oyin paydasiz, ha’tteki ziyanli boliwi ayrim o’tirik qizig’iwlardi, aldamshi sezimlerdi qozg’atiwi da mu’mkin. Ta’rbiyashi oyin ja’rdeminde balalardi ha’r ta’repleme rawajlandiriw waziypasin a’melge asiriw ushin og’an turaqli ta’rizde ta’sir etip bariwi za’ru’r.

Bul waziypani sheshiwde oyin balalar baqshasinda ta’limlik- ta’rbiyaliq istin’ ha’r ta’repleme baylanisli boliwi kerek. Oyinda balalardin’ shinig’iwlarda alg’an bilim ha’m ta’jriybeleri sa’wlelenedi ha’m rawajlanadiriladi, olar arqali bolsa bala o’mirge u’yretiledi. Ekinshi ta’repten, oyinda ta’rbiyalang’an qa’siyetler iskerliktin’ basqa tu’rlerine ko’shiriledi.

Balalar baqshasindag’i pedagogikaliq process mektepke shekemgi ta’rbiya jasindag’i balalardin’ o’sip kiyatirg’an jas organizm qa’siyetlerin esapqa alg’an halda olardi jaqsi ta’rbiyalaw ushin qolayli sha’rt- sharayatlar jaratiliwi tiykarinda sho’lkemelestiriliwi lazim.

Bunin’ ushin balalar o’mirin sho’lkemlestiriwde oyin jetekshi orindi iyelewi lazim. Balalar oying’a ajiratilg’an waqitti shinig’iw yaki ku’n ta’rtibindegi basqa jobalardi sozip jiberiw arqali iyelewi mu’mkin emes.

Balalar baqshasinda ta’lim- ta’rbiya da’stu’rinde ha’r ku’ngi ku’n ta’rtibine awqatlaniw, dene-ta’rbiya, shinig’iwlar o’tkeriw menen bir qatarda oyin da kirgizilgen. Oyin balalar o’mirin sho’lkemlestiriw formasi sipatinda kishi topardan ( u’sh jastan) baslanadi.

Oyin azanda azang’i awqatlaniwg’a shekem ( 15-20-minut) baslanadi ha’m azan’g’i shaydan keyin shinig’iwlar ortasinda, ashiq hawada, uyqidan keyin o’tkeriledi. Azan’g’i waqit rolli oyinlar quriw, jasaw, ha’reketli (top penen) oyinlardi sho’lkemlestiriw usiniladi.

Shinig’iw ortasinda ha’reketli- qag’iydali oyinlar o’tkeriledi. Olar tiykarinan shinig’iwdin’ mazmunina baylanisli boladi.

Ha’reketli-qag’iydali oyinlarg’a “Hiyleker tu’lki”, “ Aq terekpe ko’k terek” oyinlari kiredi. Sonday-aq qurilis, ro’lli, sport oyinlari, ta’biyg’iy materiallar menen oynalatug’in oyinlar (qum,suw, ilay menen) didaktikaliq oyinlar, drammalastirilg’an oyinlar bar bolip ta’rbiyashi barliq oyinlarg’