2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin
11-ci sinifl
əri üçün “Kimya” dərsliyi
Mü
əlliflər: Vaqif Abbasov
Abel M
əhərrəmov
Müt
əllim Abbasov
V
əli Əliyev
R
əcəb Əliyev
Akif Əliyev
L
ətif Qasımov
Bakı: Aspoliqraf, 2009.
D
ərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq
müzakir
ələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər
əsasında hazırlanmış
YEKUN
RƏY
3
Yekun r
əy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. M
əzmunun işlənməsi baxımından;
2. Dil v
ə yazı üslubu baxımından;
3. Dizayn v
ə bədii tərtibat baxımından;
4.
Tapşırıqların elmi metodiki təhlili baxımından.
1. M
əzmunun işlənməsi baxımından
D
ərslik respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramı
əsasında hazırlanaraq 7 fəsildən “Karbohidrogenlərin təbii mənbələri və onların
emalı”, “Spirtlər və fenollar”, “Aldehidlər və ketonlar. Karbon turşuları”,
“Mürəkkəb efirlər. Yağlar”, “Karbohidratlar”, “Azotlu üzvi birləşmələr”,
“Sintetik irimolekullu maddələr və onların əsasında alınana polimer materiallar”,
160 s
əhifədən ibarət olub, 36 mövzunu əhatə edir. Dərsliyin sonunda kursun
m
əzmununa dair əlavə sual və çalışmalar, proqram və mündəricat verilib. Tədris
proqramında nəzərdə tutulan mövzular dərslikdə tam əhatə olunub, proqramdankənar
heç bir mövzu d
ərsliyə daxil edilməyib. Mövzular elmi-metodiki baxımdan şagirdlərin
yaş səviyyəsinə uyğun tərtib olunub. Dərslikdəki materiallar fənn üzrə bilik və
bacarıqların formalaşdırılmasına imkan verir.
Bununla
yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar var. Bunların bir qismi tövsiyə
xarakterlidir.
S
əhifə 5-də neftin fiziki xassələrində “Neft, qaz, maye və bərk
karbohidrogenl
ərin qarışığından ibarət olduğundan onun sabit qaynama
temperaturu yoxdur” cümləsinin “ Neft – qaz, maye və bərk karbohidrogenlərin...”
kimi verilm
əsi tövsiyə edilir.
S
əhifə 7-də butanın parçalanması tənliyində “t, kat.” yazılmalıdır.
S
əhifə 10-da etanın və heptanın dehidrogenləşməsi tənliyində “t, kat.” yazılmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə aromatikləşdirməyə aid reaksiya tənliyinin yazılması tövsiyə
edilir.
S
əhifə 16-da “A.M. Butlerovun quruluş nəzəriyyəsinə əsasən bu formula iki
quruluş (1) və (2) formuluna uyğun gəlir” cümləsi üslub baxımımdan qüsurludur.
4
S
əhifə 19-da doymuş biratomlu spirtlərdə vəziyyət və quruluş izomerliyi düzgün
izah olunmayıb.
S
əhifə 20-də birinci reaksiya tənliyində oxun üzərində “ su” yazılmalıdır.
S
əhifə 21-də hidrogenləşmə reaksiyalarında oxun üzərində “ t” olmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə etanolun nisbi molekul kütləsi 46, propanın nisbi molekul
kütl
əsi isə 44 olmalıdır.
S
əhifə 22-də heptanol-1-in qaynama temperaturu 180º, cədvəl 2-də isə 176,3º
göst
ərilib.
S
əhifə 25-də üçlü spirtlərin turş mühitdə oksidləşməsinə aid reaksiya
nümun
ələrinin verilməsi və ya bu qaydanın dərslikdən çıxarılması tövsiyə edilir.
S
əhifə 30-da “Etilenin hidrogen-peroksidlə oksidləşməsindən və ya etileni
xlorhidrin
ə çevirib hidroliz etməklə” cümləsinin çıxarılması məqsədəuyğun hesab
edilir. Bel
ə ki, şagirdlər “xlorhidrinin” nə olduğunu bilmirlər.
Yen
ə həmin səhifədə dixloretanın su ilə reaksiyasında suyun və hidrogen xloridin
əmsalı “2” olmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə dixloretanın NaOH-la reaksiyasında oxun üzərində “ su”
yazılmalıdır.
S
əhifə 31-də birinci reaksiyada suyun əmsalı “2” olmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə kompleks birləşmənin formulunun çıxarılması tövsiyə edilir.
S
əhifə 32-də qliserinin formulu doğru deyil.
Yen
ə həmin səhifədə mis(II) qliseratın formulu doğru deyil.
S
əhifə 33-də qliserinin qatı nitrat turşusu ilə qarşılıqlı təsiri reaksiyasında suyun
ayrılmasının mexanizmi düzgün göstərilməyib. Bu reaksiyadan alınan maddənin adı da
düzgün deyil.
S
əhifə 35-də benzolun xlorlaşma reaksiyasında oxun üzərində “FeCl
3
, t
” olmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə R.Y. Udris rus alimi kimi qeyd edilib, lakin R.Y. Udris rus
alimi deyil.
Yen
ə həmin səhifədə benzolun propilenlə reaksiyasında oxun üzərində “ t”
ol
malıdır.
S
əhifə 36-da ikinci reaksiyada natriumun əmsalı “2” olmalıdır.
S
əhifə 40-da aldehidlərin ümumi formulunda “(n≥O)” əvəzinə “ (n≥0 )”
yazılmalıdır.
5
Yen
ə həmin səhifədə “–CHO” qrupu “karbonil qrupu” adlandırılıb. Əslində isə
bu qrup
“ aldehid” qrupudur.
S
əhifə 41-də cədvəl 4-ün üzərində “homoloji sıra” əvəzinə “ fiziki xassə”
yazılmalıdır. Həmin cədvəldə pentanalın ərimə temperaturu verilməmişdir.
S
əhifə 45-də “natrium-hidrosulfat” əvəzinə “ natrium-hidrosulfit” yazılmalıdır.
S
əhifə 46-da aldol reaksiyasının çıxarılması tövsiyə edilir.
Yen
ə həmin səhifədə asetalların və yarımasetalların alınma üsullarının çıxarılması
tövsiy
ə edilir.
S
əhifə 47-də “Ketonların aşağı nümayəndələri...” əvəzinə “ Ketonların ilk
nümay
əndələri...” olmalıdır.
S
əhifə 48-də birinci reaksiyada oxun üzərində “ +” işarəsi olmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə asetonun hidrogenləşməsi reaksiyasında “ t” olmalıdır.
S
əhifə 51-də “tsiklopentan karbon turşusu və naftalin-2-karbon turşusu”nun
çıxarılması tövsiyə edilir.
Yen
ə həmin səhifədə yağ turşusunun formulu doğru deyil.
S
əhifə 57-də etanolun oksidləşməsi tənliyində oksigenin əmsalı yazılmalıdır.
S
əhifə 59-da hidrogenləşmə reaksiyasında oxun üzərində “ t” olmalıdır.
S
əhifə 61-də saxarozanın və p-ksilolun oksidləşmə tənliyində oksidləşdiricinin
əvvəlinə “+” işarəsi yazılmalıdır.
S
əhifə 63-də paraqrafın ilk cümləsi “turşular” deyil, “ oksigenli turşular”
olmalıdır.
S
əhifə 65-də ammonoliz və hidrogenoliz reaksiyalarının yeri düzgün deyil. Onların
izahdan sonra verilm
əsi məqsədəuyğundur.
S
əhifə 71-də ilk iki reaksiyada oxun üzərində “t” olmamalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə “(tərkibində C
12
–C
18
karbon olan)” əvəzinə “(tərkibində
C
12
–C
18
olan)
” yazılmalıdır.
S
əhifə 77-də hidrogenləşmə reaksiyasında oxun üzərində “ t” olmalıdır.
S
əhifə 79-da 1-ci reaksiyada qlükozanın formulu qüsurludur. Bu reaksiyada
qlükozanın karbon atomlarının yalnız ikisi nömrələnib.
S
əhifə 81-də hidrogenləşmə reaksiyasında oxun üzərində “ t”olmalıdır.
S
əhifə 98-də reaksiya sxemində III oxun üzərində “+” olmalıdır.
S
əhifə 101-də karboksil və amin qrupu “-COOH və -NH
2
” kimi yazılmalıdır.
6
Yen
ə həmin səhifədə “...25-dək α-aminturşusu...” əvəzinə “... 25-dək müxtəlif
α-aminturşusu...” olmalıdır.
S
əhifə 110-da cədvəl 9-un adının “ Aminturşuların quruluşu və adlandırılması”
kimi verilm
əsi təklif edilir.
S
əhifə 111-də aminturşunun adı “2-aminpropan turşusu” olmalıdır.
S
əhifə 114-də zülalın hidroliz tənliyində “+2H
2
O
” olmalıdır.
S
əhifə 115-də ZnSO
4
duzu çıxarılmalıdır. Çünki sink ağır metaldır.
S
əhifə 122-də biuret və ksantoprotein reaksiyalarını laborotoriya təcrübəsi kimi
verm
ək məqsədəuyğun deyil.
S
əhifə 139-da verilmiş reaksiyada katalizator göstərilməlidir.
S
əhifə 140-da butadienin stirolla reaksiyasında katalizator göstərilməlidir.
S
əhifə 144-də “-2nH
2
O
” əvəzinə “-(2 n-1) H
2
O
” olmalıdır.
2. Dil v
ə yazı üslubu baxımından
D
ərslikdə nəzərdə tutulmuş materialların dili sadə və başadüşüləndir. Reaksiya və
sxeml
ər, mətnlərdəki fikirlərin ifadə tərzi şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğundur.
Bununla yanaşı, dərslikdə müəyyən qüsurlar da var. Bunlar aşağıdakılardır:
S
əhifə 18-də cədvəl 2-də spirtlərin adlarına “ spirti” sözü əlavə olunmalıdır.
M
əsələn, metil spirti, etil spirti və s.
S
əhifə 19-da “Səmərəli adlandırma sistemində” əvəzinə “ Səmərəli adlandırma
üsulunda
” olmalıdır.
S
əhifə 23-də C
2
H
5
OSO
2
OH madd
əsinin adı “etil sulfat turşusu” deyil, “ etil sulfat
efiri
” yazılmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə oxun üzərində sulfat turşusunun formulunda hidrogenin
indeksi düzgün göst
ərilməyib.
S
əhifə 27-də efirin adı “n-butilmetil efiri” əvəzinə “metil n-butil efiri”
yazılmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə cədvəl 3-ün başlığının “ Bəzi sadə efirlərin fiziki xassələri”
kimi verilm
əsi təklif edilir.
Yen
ə həmin səhifədə “fosfat turşusunun” əvəzinə “ortofosfat turşusunun”
yazılmalıdır.
7
S
əhifə 28-də “Sadə efirlər əksər hallarda ...” cümləsindən “əksər hallarda”
çıxarılmalıdır.
S
əhifə 29-da “Daha çoxatomlu spirtlər də məlumdur” cümləsinin daha anlaşıqlı
olması üçün onun “Hidroksil qruplarının sayı daha çox olan çoxatomlu spirtlər də
m
əlumdur” kimi verilməsi təklif edilir.
S
əhifə 39-da “metanolun oksidləşməsi” ifadəsindən sonra vergül qoyulmalıdır.
S
əhifə 40-da aldehidin formulunda oksigen atomunun üzərində “ delta
–
”olmalıdır.
S
əhifə 42-də “mənfiyüklü” sözü “ mənfi yüklü” kimi yazılmalıdır.
S
əhifə 50-də “... (beynəlxalq) sistematik...” əvəzinə “ ...sistematik (beynəlxalq)...”
olmalıdır.
S
əhifə 54-də qarışqa turşusunun alınmasında laboratoriya və sənaye üsulu qeyd
edilm
əlidir.
Yen
ə həmin səhifədə karbon turşularının alınma üsullarında ardıcıllıq
gözl
ənilməyib.
S
əhifə 58-də “2-metilpropen-2 turşusu” əvəzinə, “ 2-metilpropen-2 turşusu”
yazılmalıdır.
S
əhifə 87-də birinci cümlənin sonunda olan “:” əvəzinə nöqtə qoyulmalıdır.
S
əhifə 90-da 4-cü tapşırıqda sual işarəsi əvəzinə nöqtə qoyulmalıdır.
S
əhifə 97-də “Havada tədricən oksidləşərək bulanırlar” cümləsi aydın deyil.
Yen
ə həmin səhifədə cədvəl 7-də “aminobenzol” əvəzinə “ aminbenzol” olmalıdır.
S
əhifə 102-də cədvəl 8-də aminturşuların “ sadə adı” əvəzinə “ trivial adı”
olmalıdır. Bu səhifənin sonunda aminturşuda amin qrupunun formulu düzgün deyil.
S
əhifə 134-də 4-cü abzasda “Onun” ifadəsi iki dəfə işlənib.
3. Dizayn v
ə bədii tərtibat baxımından
Dizayn v
ə bədii tərtibat baxımından dərslik qənaətbəxşdir. İstifadə edilən şriftlər
müvafiq yaş qrupuna uyğundur. Dərslikdə bəzi mövzularda şəkil, cədvəl və
diaqramların, görkəmli alimlər və onların elmi uğurları haqqında olan məlumatların
verilm
əsi qənaətbəxş hesab edilir.
8
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımdan
D
ərslikdə mövzunu möhkəmləndirmək üçün sual və çalışmaların, laboratoriya
t
əcrübələrinin, şagirdlərdə müstəqil nəticələr əldə etmək üçün tapşırıqların, eləcə də
d
ərsliyin sonunda kursun məzmununa dair əlavə sual və çalışmaların verilməsi
q
ənaətbəxş hesab edilir.
B
əzi tapşırıqlarda müəyyən qüsurların aradan qaldırılması məqsədəuyğun hesab
edilir.
S
əhifə 105-də “Suallar və çalışmalar”da birinci sual aydın deyil.
S
əhifə 149-da 2-ci çalışmada reaksiya sxemində “ t” olmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə 5-ci çalışmada “ρ=80 q/sm
3
” əvəzinə “ ρ=0,8 q/sm
3
”
olmalıdır.
S
əhifə 150-də 18-ci çalışmanın b) bəndində “ClCH
3
-
COOH” formulu doğru
deyil.
S
əhifə 152-də 37-ci çalışmanın e) bəndində maddənin formulu doğru deyil.
Yen
ə həmin səhifədə 39-cu çalışmanın b) bəndində verilmiş Ca
3
Cl
formulu doğru
deyil.
S
əhifə 153-də 40-cı çalışmada 2-ci maddənin formulu doğru deyil.
Yen
ə həmin səhifədə 41-ci çalışmanın d) bəndində maddənin formulu doğru deyil.
Yen
ə həmin səhifədə 46-cı çalışmada “...metanalın faiz miqdarı” əvəzinə
“...metanalın kütlə payı” yazılmalıdır.
Yen
ə həmin səhifədə 48-ci çalışmanın şərti anlaşıqlı deyil.
N
əticə
1. D
ərslikdə tədris proqramındakı mövzular tam əhatə olunub, oradakı faktlar, hər
bir anlayışa dair verilən izah özündən əvvəlki məlum faktlara əsaslanaraq elmi-metodiki
baxımdan dəqiq ifadə edilib.
2. D
ərslikdə şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınıb.
3. D
ərslik fənn üzrə bilik və bacarıqların formalaşdırılmasına imkan verir.
Dostları ilə paylaş: |