İsmayıl HACIYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin sədri,
professor
TARİXİ MƏNBƏLƏR QARABAĞLAR KƏNDİ VƏ QARABAĞLAR TÜRBƏ
KOMPLEKSİ HAQQINDA
1.
“Qarabağlar” sözünün etimologiyası haqqında
Respublikamızın ərazisində “Qarabağ” sözündən yaranmış Qarabağ, Qarabak,
Qarabağlar, Qarabağlı adlı coğrafi adlar, yaşayış məskənləri – kəndlər mövcuddur.
Tədqiqatçılar bu sözün etimologiyasını müxtəlif yöndən izah edirlər. Qarabak adının
qara (böyük) və bak (qədim türk dillərində “el”, “tayfa”, “soy”) sözlərindən ibarət
olduğu ehtimal edilir. Məlum olduğu kimi, qədim kəngər-peçeneqlərin tərkibində
qarabağ adlı tayfa olmuşdu. Peçeneqlər hələ eramızın əvvəllərindən Azərbaycanda
yaşamışlar (1, s.18). Məhz buna görə də bu adı həmin tayfanın adı ilə əlaqələndirirlər.
“Qarabağ”ın türk sözü olması toponimiya ilə məşğul olan tədqiqatçıların, demək
olar ki, əksəriyyəti tərəfindən təsdiq edilir. Prof. V.Piriyev “Qarabağ”dakı “qara və
“bağ” anlayışlarının Azərbaycan dilinə məxsusluğuna diqqət çəkərək, qara (sifət) və
bağ (isim) ifadələrinin birləşərək mürəkkəb tərkibli Qarabağ yer adını yaratmasını
vurğulayıb (18, s.92). Müəllifin sözlərinə görə, Azərbaycan, həmçinin digər türk
dillərində “qara”nın rəngdən başqa “sıx”, “qalın”, “böyük”, “tünd” və başqa mənaları da
var. Bu baxımdan “Qarabağ” termini “qara bağ”, yəni “böyük bağ”, “sıx bağ”, “qalın
bağ”, “səfalı bağ” və s. mənalarını da ifadə edir.
Məlum olduğu kimi, kəngərlilər peçeneq tayfalarından olmuş və eramızın
əvvəllərində hunların tərkibində Cənubi Qafqaza gəlmişlər. Kəngərlilər Naxçıvanın
köklü sakinləri və ən qədim tayfalarından biridir. V.Q.Qriqoryevin yazdığına görə,
“Naxçıvanın ictimai-siyasi həyatında mühüm rol oynayan kəngərlilər XIX əsrin 30-cu
illərində: yurtçu, gümüşlü, xalxallı, qaraxanbəyli, Ağabəyli, Cığataylı, Qaracalı, Billici,
Qaratulaqlı, Gecələr, Sarvanlar, Şahbanlı, Əlixanlı, Ərovanlı, Salayçı, Qızıllı,
Pirxaxanlı, Qızıl Qışlaqlı, Kəlfirli, Qarabağlar kimi 20 tayfadan ibarət olmuş” (23, s.32),
“Sofulu və Qaradolaq tayfaları ilə birlikdə 120 tirəyə bölünmüşdür”. Kəngərlilərin bu
tayfa və tirələri Naxçıvan şəhəri və onun ətraf kəndləri, eləcə də Azərbaycanın digər
2
zonalarına yayılmışdır. Belə ki, tayfanın Yurtçu tirəsi Yurtçu və Cəhridə, Gümüşlü
tirəsi Xok və Şahtaxtıda, Xalxallı tirəsi Vayxırda, Ağabəyli, Cığasaylı, Qaracalı, Billici,
Qaratulağı, Gecələr, Sarvanlar, Şahbanlı, Əlixanlı tirələri Naxçıvan şəhərində, Ərovanlı
Kərimbəyli Dizəsində, Salayçı tirəsi Nəhəcir, Külüs, Mahmudoba, Qızıllı tirəsi
Kültəpədə, Pirxaxanlı tirəsi Qahabda, Qızıl Qışlaqlı tirəsi Bulqanda, Kəlfirli tirəsi
Tırkeş və Sələsüzdə, Qarabağlar tirəsi isə Qarabağlarda məskunlaşmışdır (23, s.32).
X əsr müəllifi Konstantin Baqryanorod Cənub-Şərqi Avropa çöllərində yaşayan
peçeneqlərin bir tayfasının Qarabay adlandığını yazmışdır (22, s.237). Türkoloqlar
müəyyən etmişlər ki, qədim peçeneqlərin dilindəki “y” səsi başqa türk dillərində “q”
səsini əvəz edirdi (23, s.32). Ona görə də Qarabay etnonimi “Qarabağ” kimi
oxunmalıdır.
Qarabağ və Qarabağlar toponiminin yayılma arealı çox genişdir.
Respublikamızda bir neçə oykonim və böyük bir ərazi bu adı daşıyır. B.Budaqov və
Q.Qeybullayevin yazdıqlarına görə, hələ 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Vedi və
Ağcaqala nahiyələrində Aşağı Qarabağlar, Yuxarı Qarabağlar, 1728-ci ildə İrəvan
əyalətinin Maku nahiyəsində Qarabağ, 1828-1832-ci illərdə İrəvan xanlığı və Vedi
rayonunda Qarabağlar, eləcə də XIX əsrdə Cənubi Qafqazda 5 Qarabağlar adlı kənd var
imiş (6, s. 137, 178-179, 281). XVIII əsrdə Qarabağ xanı Pənahəli xan Naxçıvandan
kəngərlilərin qarabağlar tirəsindən bir sıra ailələri Qarabağa köçürmüş, orada
Pirhəsənli, Qızıllı və Xoruzlu qollarına ayrılan bu tayfanın tirələri Quba, Dəvəçi,
Göyçay və b. ərazilərə də yayılmışdır.
Beləliklə, Qarabağlar adı kəngərli tayfa birləşmələrinə məxsus ad olub
“kəngərlilərin böyük bir bölümü”, “kəngərlilərin güclü, qüdrətli bir hissəsi” mənasında
işlənir və bu fikri yerli faktlar da təsdiqləyir. Belə ki, Qarabağlar kəndi və onun ətrafı
tarixən Kəngərli zonası, bu ərazidə yerləşən kəndlər isə kəngərli kəndləri adlanır. Çünki
Xok mahalında yaşayanların əksəriyyəti azərbaycanlı, böyük hissəsi isə kəngərli
tayfalarına mənsub olub və tayfanın Qarabağlar qolu eyniadlı kənddə məskunlaşıb (23,
s.32). Deməli, Qarabağlar kəndinin adı Qarabağ tayfasının adından yaranmışdır. Ona
3
görə də Qarabağlar qədim türk mənşəli peçeneqlərin Qarabağ tayfasının adını əks
etdirir (5, s.81)
2.
Tarixi mənbələr Qarabağlar kəndi haqqında
Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndi Azərbaycanın ən qədim yaşayış
məskənlərindən biridir. Kəndin şimal-şərqində Qalacıq adlanan ərazidə e.ə. II minilliyə
və I minilliyin əvvəllərinə aid yaşayış yeri (sahəsi təqribən 40 ha) aşkar edilmişdir (2,
s.48). Burada tunc bəzək əşyaları, boyalı qab qırıqları, iri qaya parçalarından tikilmiş
dördkünc və oval şəkilli bina qalıqları tapılmışdır. Qarabağlardakı qədim qəbiristanda at
və qoç formalı qəbirüstü abidələr aşkar edilmişdir. Qarabağlar kəndi ən qədim yaşayış
məskənlərindən biri olmaqla, tariximizin orta əsrlər dövründə Azərbaycanın qədim
şəhərlərindən birinə çevrilmişdir.
Bəzi mənbələrə görə şəhərin əsasını XII əsrdə Şirvanşah Mənuçöhr qoymuşdur
(16, s.42). Bu və sonrakı dövrdə şəhər Azərbaycanın mühüm ictimai-iqtisadi, siyasi
mərkəzlərindən biri olmuşdur. Onun Yaxın Şərq ölkələri ilə Avropanı birləşdirən
mühüm karvan yollarının üzərində yerləşməsi sayəsində burada sənətkarlıq, ticarət,
iqtisadi həyat xeyli tərəqqi edib. Burada olan möhtəşəm memarlıq abidələri – türbə və
minarələr XII-XIV əsrlərdə Qarabağların böyük şəhər olduğunu sübut edir.
Qarabağların şəhər kimi formalaşması və inkişaf dövrü isə Hülakülər dövləti dövründə
olmuşdur. Qarabağlar şəhəri XVI əsrdə dağıntılara məruz qalsa da, şəhər bölgə mərkəzi
kimi statusunu itirməmişdir. Lakin bununla belə şəhərin əksər hissəsi xarabalıqlardan
ibarət idi. Birinci Osmanlı idarəçiliyi dövründə (1587-1603) şəhər baxımsızlıq
səbəbindən tənəzzülə uğramış və hətta 1590-cı il tarixli “İrəvan əyalətinin müfəssəl
dəftəri”ndə kənd kimi qeyd edilmişdir (11, s.144).
Qarabağlar şəhəri orta əsrlərdə bir sıra görkəmli səyyah, tarixçi və
coğrafiyaşünasların diqqətini cəlb etmişdir. Orta əsrlərin bir çox məşhur səyyahlarının
əsərlərində öz gözəl iqlimi, əhalisi, tarixi abidələri haqqında çox maraqlı və
əvəzolunmaz məlumatlar vardır. Nizaməddin Şami, İbrahim Əfəndi Peçevi, Övliya
Çələbi, F.Rəşidəddin, N.Xanıkov, Moryer, İ.Şopen, İ.Tavernye kimi alim və səyyahlar
Qarabağlar haqqında çox qiymətli məlumatlar vermişlər.
4
Qarabağlar haqqında XV əsrin görkəmli səlnaməçisi Nizaməddin Şami
“Zəfərnamə” əsərində bəhs etmişdir. Nizaməddin Şami orta əsrlərin məşhur fatehi Əmir
Teymurun səfərlərində onu müşayiət etmiş, tarixi hadisələrin canlı şahidi olmuşdu.
Müəllif özünün “Zəfərnamə”sində Əmir Teymurun Hindistandan dönməsi bölməsində
Teymurun Qarabağlarda müəyyən müddətdə qalmasını belə təsvir edir: “Əmir Teymur
Hindistandan paytaxt Səmərqəndə qayıtdıqdan sonra İran məmləkətinə, xüsusilə
Azərbaycana və ona bağlı yerlərə gürcü və erməni əsgərləri tərəfindən təcavüzlər vaqe
olduğunu, buna görə də rəiyyətlərin zərər gördüyünü xəbər aldı. Əmiri Hümayun namus
və qeyrətinə toxunan bu hala görə 802-ci ildə (miladi 1399-1400 – İ.H.) hərəkətlə
Xorasana doğru yola düşdü. Sultaniyyəni keçərək Təbriz Qarabağlarına gəlib, orada
ordusu ilə nazil oldu və səhraları çadırları və bayraqları ilə işğal etdi, ordunu təftiş ilə
əsgərlərin hamısına ülufə (yem) və yeyəcək verdi...”(20, s.13).
Əmir Teymur yağılara, düşmənlərimizə qan uddurmaq məqsədilə döyüş səfərinə
çıxdığı zaman yolüstü Qarabağlar şəhərində dayanmış, buranın gözəl nemətlərindən
dadmış, məscidlərində dua etmiş, əsgərlərinə “ülufə və yeyəcək” vermişdir.
Nizaməddin Şaminin bu şəhər haqqında yazdıqları ondan 300 il sonra burada
olmuş Ö.Çələbinin “binur (nursuz – İ.H) Teymur Qarabağlarda böyük bir qoşunu ilə beş
ay müddətinə qışlağa qalmışdır” məlumatı ilə bir daha təsdiqlənir.
Məşhur türk tarixçisi İbrahim Əfəndi Peçevinin “Tarix” əsərində də Qarabağlar
haqqında bəhs edilir. İbrahim Peçevi XVI-XVII əsərlərdə bu böyük Azərbaycan
şəhərinin əhalisinin həyatı, ticarət və peşə sənətkarlığı haqqında məlumat verir. O
göstərir ki, Qarabağlar onun dövründə böyük bir dairə olmuşdu. Yəni Qarabağlar şəhər
və ona tabe olan ətraf yerlərdən ibarət idi (20, s.14).
Başqa bir ingilis səyyahı Moryer Qarabağlardakı xarabalıqları qədim İranın
Persepol şəhərinin memarlıq abidəsinə oxşadır (10, s.57; 20, s.14). Moryerin
Qarabağların xarabalıqlarını Persepolun (Təxti-Cəmşid – İ.H.) Əhəməni dövrü abidələri
ilə müqayisəsinə münasibət bildirən AMEA-nın müxbir üzvü V.Əliyev yazır: “Əlbəttə
burada mübaliğə vardır. Qarabağların orta əsr müsəlman abidələrini Persepolun
Əhəməni dövrü abidələri ilə müqayisə etmək olmaz. Çox güman ki, Moryer
5
Qarabağların çox qədim dövrlərə aid abidələrini nəzərdə tutmuşdur...” (10, s.57). Digər
tərəfdən isə arxeoloq-alim “...doğrudan da arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində burada
qədim dövrlərə aid xarabalıqlara təsadüf edilmişdir” – deyir.
Türk hakimi III Sultan Muradın hakimiyyəti dövründə Qarabağlar Səfəvilər
tərəfindən ələ keçirilmişdir. Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə türk paşası Sultan
Süleyman qışı öz əsabələri ilə birlikdə bu şəhərdə keçirərmiş (10, s.59).
XVII əsrin tanınmış türk səyyahı Övliya Çələbinin Azərbaycana birinci
səfərində (1646-1647-ci illər) “Böyük Qarabağlar şəhərinin təsviri”nə geniş yer
vermişdir: “Bu şəhərin binasını ilk dəfə Mənuçöhr qoymuşdur. Qədim şəhərdir; indi də
Naxçıvan torpağında ayrıca sultanlıqdır. Qədim zamanlarda böyük şəhər imiş. 1012-ci
ildə (1603-cü ildə) Üçüncü Məhəmməd xan zamanında Osmanlı əlində ikən Əcəm zəfər
qazandı. 1045-ci il tarixində (1635-ci il) Rəvan fatehi, zəmanənin Murad xanı Rəvan
fəthindən sonra bu şəhərə gəlib burada dayandıqda qədim əlyazmalarda cənnət qədər
abad olan şəhəri dərya misal qoşununun ixtiyarına verərək onu bilməzsə dağıdıb xarab
etmişdir, xarabalıqları hələ də durmaqdadır” (17, s.42-43). Göründüyü kimi, Ö.Çələbi
“Səyahətnamə” əsərində Qarabağları böyük bir şəhər kimi təsvir etmişdir. Onun
məlumatına görə XVII əsrdə Qarabağlarda təqribən 50 min adam yaşayırdı; 10 min ev,
70 məscid, 40 minarə, karvansara, hamam, bazar və s. var idi. Şəhərin abu-havasından,
bağ-bağatından, meyvələrindən, xörəklərinin dadından Ö.Çələbi ürəkdolusu söhbət açır:
“Allaha həmd olsun bu şəhərin abu-havasının lətafətindən əhvalımız da xoş olub atlara
süvar olmaqla bəzi rəfiqlərimizlə şəhərə tamaşa etdik... Havasının lətafətindən xoşüzlü
məhbub və məhbubələrə rast gəlirdik. Yeyəcək və içəcəklərinin, meyvələrinin bənzəri
heç bir diyarda yoxdur. Qara Bağlar desək yerinə düşər. Elçi ilə bir bağı gəzərkən
Yəzdan Qulu adlı bir bağban iyirmi altı cür şirəli armud gətirdi... Armudlar elə dadlı və
şirəlidir ki, suyu yeyənin üzərinə əlbəttə nabat şərbəti kimi tökülər... Böyük bazarlarında
pak və pakizə işçilərinin bişirdiyi cürbəcür Rəvan düyüsündən plovlar və hərisəsi, sanki
sifr kimi ləziz və xoş ətirlidir. İşçiləri olduqca təmizdir. Zira cümləsi müsəlmandır” (17,
s.43).
6
Azərbaycan Səfəvilər dövlətində Azərbaycan bəylərbəyliyi dövründə Naxçıvan
ölkəsi 12 nahiyə və 1 sultanlıqdan ibarət idi. Naxçıvan ölkəsinin tərkibində Naxçıvan,
Şərur, Dərələyəz, Bazarçayı, Məvaziyi-Xatın, Mülki-Arslan, Dərə-Şahbuz, Əlincə,
Sisəcan, Azadciran, Şorlut, Dərəşam nahiyələri olmuşdur. Qarabağlar ərazisi isə
Naxçıvan ölkəsi tərkibində sultanlıq idi. Birinci Osmanlı idarəçiliyi dövründə
Qarabağlar sultanlığı Naxçıvan sancağının bir nahiyəsinə çevrilmişdi. Bu dövrdə
Qarabağ nahiyəsi 6 kənd, 2 məzrədən ibarət idi. Tarixçi E.Kəlbizadə göstərir ki, XVII
əsrin əvvəllərində Naxçıvan ərazisində öz qanuni hakimiyyətlərini bərpa edən Səfəvilər
Qarabağların sultanlıq statusunu özünə qaytarmışdır. Qarabağlar kəndi XVIII əsrin 30-
cu illərində Naxçıvan sancağında Qarabağ adı ilə 16 kəndi əhatə edən nahiyə mərkəzi,
XIX əsrdə isə Xok mahalında kənd olub (11, s.114). Göründüyü kimi, bu ad müxtəlif
zamanlarda həm Qarabağ, həm də Qarabağlar şəklində işlənilib.
İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının tarixi və coğrafiyasının tədqiqi ilə məşğul olmuş
fransız mənşəli İ.Şopen özünün “Rusiya imperiyasına birləşdiyi dövrdə Ermənistan
əyalətinin tarixi abidələrinin vəziyyəti” adlı əsərində Qarabağlar şəhəri, onun sinfi və
etnik tərkibi, folkloru və incəsənəti, təsərrüfatı barədə məlumat vermişdir. İ.Şopen bu
qədim yurdun rus işğalından çox əvvəlki vəziyyətinin təsvirini verə bilmişdir (24).
1833-cü ildə Sankt-Peterburqda B.Qriqoryevin nəşr etdirdiyi “Naxçıvan
əyalətinin statistik təsviri” əsərində də Qarabağlar haqqında geniş məlumat verilir (23).
Buradan da Qarabağların əhalisi, onun ödədiyi vergilərin adları, həcmi haqqında
qiymətli məlumatlar əldə etmək mümkündür.
3.
Mənbələr Qarabağlar Türbəsi Kompleksi haqqında
Qarabağlar Türbə Kompleksi qoşa minarə, onlar arasındakı baştağ, qoşa
minarələrə birləşən dini binanın qalıqları və türbədən ibarətdir. Bu abidələrdən ikisi –
qoşa minarəli baştağ və türbə dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Türbə Kompleksi göstərir
ki, Qarabağlar orta əsrlərdə Azərbaycanın inkişaf etmiş mədəniyyət mərkəzlərindən biri
olmuşdur. Türbə Kompleksində hər bir abidənin özünəməxsus yeri, mövqeyi və tarixi
əhəmiyyəti vardır. Qarabağlar Türbə Kompleksi təkcə Azərbaycanın deyil, Ön Asiyanın
memarlıq incilərindəndir. Türbə Kompleksi, görünür Elxanilərin hakimiyyəti illərində
7
tikintisi geniş yayılmış əbvab-əl-birr (dindarlığın qapıları – İ.H.) adlı iri xatirə-xeyriyyə
komplekslərindən olmuşdur. Tərkibində saray, məscid, mədrəsə, xanəgah, şəfaxana,
hamam və başqa binalar olan belə komplekslərin mərkəzi tikilisi və dominantı “Ali
günbəd” – uca türbə olurdu (7).
Qarabağlar Türbə Kompleksinin xalqımızın maddi-mədəniyyət abidələri
arasında tarixi mövqeyini, dünya əhəmiyyətli abidə olmasını nəzərə alan Naxçıvan
Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov 2016-cı il 4 iyul tarixdə
“Qarabağlar Türbə Kompleksinin bərpa və tədqiq olunması haqqında” Sərəncam
imzalamışdır. Həmin Sərəncamda deyilir: “Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndində
yerləşən və XII-XIV əsrlərə aid edilən kompleksdən dövrümüzədək qoşa minarəli
baştağ və türbə gəlib çatmışdır. Azərbaycan xatirə memarlığının mütərəqqi ənənələrini
yaşadan bu abidə memarlıq quruluşuna və oxşar cəhətlərinə görə Əcəmi Naxçıvani
memarlıq məktəbinin davamı, memar Əhməd Naxçıvani yaradıcılığının nümunəsidir
(15, s.11).
Mənbələr və mütəxəssislər qoşa minarələrin XII-XIII əsrlərdə, baştağın XIV
əsrdə, türbənin isə 1332-1337-ci illərdə tikildiyini qeyd edirlər (2, s. 48; 8, s. 57). Üslub
və tikinti texnikası xüsusiyyətlərinə görə, türbənin tikilmə tarixi Hülakü hökmdarı Əbu
Səid Bahadır xanın hakimiyyəti illərinə (1319-1335) aid edilir.
Qarabağlar Türbə Kompleksi haqqında tədqiqatçılardan M.Mirheydərzadə,
Ə.Salamzadə, M.Useynov, L.Bretanitski, K.Məmmədzadə, Ə.Əsgərzadə, V.Sısoyev,
T.Yazar, C.Qiyasi, S.Kərimzadə, Ş.Məmmədova və b. maraqlı və əhəmiyyətli fikir və
mülahizələr söyləmiş, abidələrin tarixi haqqında bir sıra dəqiqləşmələr aparmışlar.
Qarabağlar memarlıq kompleksinə daxil olan qoşa minarənin XII əsrin sonu- XIII əsrin
əvvəllərində tikildiyi ehtimal edilir. Minarələri bir-birinə bağlayan baştağ isə XIV əsrə
aiddir. Baştağın üzərində Elxani hökmdarı Hülakü xanın arvadı Quti xatının adı
yazıldığından, onun Quti xatının şərəfinə tikildiyi güman edilir (13, s. 248, 253).
M.Mirheydərzadə baştağın kitabəsində “Allahın bu nişanəsi türkman Quti xatındır”
sözlərinin yazıldığını qeyd etmişdir. Ə.Salamzadə və K.Məmmədzadə güman edirlər ki,
kitabə parçasında Elxanilər sülaləsindən olan Abaka xanın arvadı Koday xatının adı
8
xatırladılır (19, s.140). Tədqiqatçı R.Əliyeva da bu fikirdədir (9, s.66). Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyasında “baştağın üzərində Elxani hökmdarı Hülakü xanın arvadı
Quti xatının (Qutuy xatın) adı yazıldığından, onun Quti xatının şərəfinə tikildiyi
göstərilir” (2, s.48). AMEA-nın müxbir üzvü C.Qiyasi də türbənin “Hülakü xanın arvadı
Qudi (Quti) xatının şərəfinə tikildiyini təsdiq edir (7). Ə.Ələsgərzadənin fikrincə, kitabə
aşağıdakı formada olmuşdur: “Bu binanın tikilməsini... cahan Qudi xatın əmr etdi”.
Turqay Yazar kitabənin sülüs xətti ilə yazıldığını və aşağıdakı mənanı verdiyini bildirir:
“...Bu binanın tikilməsini Cihan Koday xatın əmr etdi” (21, s.44).
Beləliklə, gətirilən faktlardan və digər mənbələrdəki məlumatlardan aydın olur
ki, Qarabağlar türbəsi Elxanilər sülaləsindən olan yeddinci vəliəhd Sultan Əhmədin
ölümündən sonra onun anası Cahan Quti xatının əmri ilə tikilib. Həmin dövrdə dövlətə
rəhbərlik edən Quti xatın ölümündən sonra bu məqbərədə dəfn olunub. Mənbələrdə adı
Quti, Qudi, Qutuy xatın şəklində anılan Quti xatın, tarixçi Fəzlullah Rəşidəddinin
yazdığına görə “Çox ağıllı və bacarıqlı olub, sarayda yüksək mövqe tuturdu” (7). Quti
xatın qısa müddətdə olsa da oğlu Sultan Əhmədin hakimiyyəti illərində, 1382-1384-cü
illər arasında dövləti özü idarə etmişdi. O, böyük hörmət və nüfuzunu sonralar da
saxlamışdı. Görünür Abaqa xanın Quti xatın üçün ayırdığı yerlər içərisində Qarabağlar
şəhəri də olmuşdur.
Qarabağlar türbəsi iki hissəlidir: sərdabə və yerüstü xatirə abidəsi. Bu abidədə
qülləvari türbənin əsas xüsusiyyətləri əks olunmuşdur. Daş kürsülük üzərində dəstə
şəklində birləşən 12 yarımsılındrik çıxıntı onun yerüstü kompozisiyasını təşkil edir.
Gövdə səthinin belə yarımsilindrik çıxıntılarla işlənməsi yalnız bədii-dekorativ
əhəmiyyətə malik olmayıb, eyni zamanda, mühəndis quruluşu cəhətdən də
əhəmiyyətlidir. Bir-biri ilə birləşmiş on iki yarımsilindrik çıxıntı divarın ümumi həcmini
azaltmaqla bərabər, eyni zamanda, türbəyə bir qala görkəmi də verir. Türbənin
kompozisiya xüsusiyyəti dörd baştağlı olmasıdır. Dörd coğrafi səmtə cəhətlənən giriş
yerləri türbəni dörd bərabər hissəyə bölür (12, s.21). Binanın bütün səthlərində xırda
şirli yaşıl kərpiclərdən çəkilmiş üzlük qırmızımtıl kərpic fon üzərində onun səthini
böyük kvadratlara bölür. Çəpinə qoyulmuş belə kərpiclərdən isə romblar əmələ
9
gəlmişdir. Kvadratların hər birinin içərisində isə iri yaşıl kərpiclərlə “Allah” və
“Bismillah” sözləri yazılmışdır. Türbənin bütün səthində kufi xətti ilə yazılmış “Allah”
sözü 200 dəfədən artıq təkrar olunur.
Türbədən təxminən 30 metr aralıqda iki yüksək minarə ucalır ki, bunların
hündürlüyü 17 metrə qədərdir. Minarələrin aşağı hissələrində kvadratşəkilli bünövrə
düzəldilmişdir. Minarənin səthində yaşıl rəngli kaşi çəkilmiş kərpiclərdən bəzəklər
yaradılmışdır. Hər iki minarənin içərisində dolama pilləkən vardır. Bu minarələr
Azərbaycan ərazisindəki ən qədim kərpic minarələrdəndir. Baştağın özü isə təkcə
yurdumuzun deyil, bütün islam ölkələrinin memarlığında qoşa minarəli baştağların ilk
örnəklərindəndir. Qarabağlar baştağı nadir abidədir. Baştağ gözəl kompozisiya və incə
memarlıq bədii həllinə görə də dəyərli sənət əsəridir.
Tarix və mədəniyyət abidələri ilə zəngin olan Naxçıvan diyarının quruculuq
ünvanlarından biri olan Qarabağlar kəndi və onun Türbə Kompleksi özünün ikinci
həyatını yaşayır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin “Qarabağlar
Türbə Kompleksinin bərpa və tədqiq olunması haqqında”kı Sərəncamından irəli gələn
vəzifələrə uyğun olaraq abidələr ən yüksək səviyyədə bərpa edilir, ilkin gözəlliyinə
qaytarılır.
ƏDƏBİYYAT
1.
Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə. II cild. Bakı, Şərq-Qərb, 2007, 304 s.
2.
Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. On cilddə, III cild. Bakı, 1979, 600 s.
3.
Azərbaycanın tarixi-memarlıq abidələri (Tərtibçi Ş.Məmmədova). Bakı, 2008, 136 s.
4.
Bağırov A. Naxçıvan toponimlərinin linqvistik xüsusiyyətləri. Bakı, Elm, 2002, 288 s.
5.
Budaqov B., Qeybullayev Q. Naxçıvan diyarının yer yaddaşı. Bakı, Nafta-Press, 2004, 120 s.
6.
Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı,
Oğuz eli, 1998, 452 s.
7.
Cəfər Qiyasi. Qarabağlar abidəsi. “Kommunist” qəzeti, 1989, 28 mart, №74 (20.842).
8.
Əliyev V. Tarixin izləri ilə. Bakı, Gənclik, 1975, 66 s.
9.
Əliyeva R. Memar Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani. Bakı, Şərq-Qərb, 2013, 76 s.
10.
Əsədov N. Adın tarixi, tarixin adı – Paleotoponimlər. Dərs vəsaiti. Bakı, Elm və təhsil, 2010, 280
s.
11.
İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. Araşdırma, tərcümə, qeyd və əlavələrin müəllifləri Z.Bünyatov və
H.Məmmədov. Bakı, Elm, 1996, 184 s.
12.
Məmmədova Ş. Azərbaycanın tarixi-memarlıq abidələri. Bakı, 2008, 136 s.
13.
Naxçıvan abidələri ensiklopediyası. İstanbul, 2008, 521 s.
10
14.
Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri. Araşdırma, qeyd və şərhlərin müəllifi H.Məmmədov
(Qaramanlı). Bakı, Elm, 2001, 376 s.
15.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin “Qarabağlar Türbə Kompleksinin bərpası və
tədqiq olunması haqqında” Sərəncamı// Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi. Rəsmi
sənədlər. Naxçıvan, Əcəmi NPB, 2017, 74 s.
16.
Onullahi S.M. J.B.Taverniye Naxçıvan haqqında// Bakı Universiteti “Xəbərlər”inin xüsusi
buraxılışı, 1999, №3, s.87-93.
17.
Övliya Çələbi Səyahətnaməsində Azərbaycan. Nəşrə hazırlayan Mehmet Rıhtım. Bakı, Qafqaz,
2012, 296 s.
18.
Piriyev V. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. Bakı, Müəllim, 2006, 148 s.
19.
Salamzadə Ə., Məmmədzadə K. Azərbaycan memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri. Bakı, Elm,
1985, 268 s.
20.
Zahid Asəf oğlu. Oğuz-türk yurdu – Qarabağlar. Bakı, Şirvannəşr, 2005, 118 s.
21.
Turqay Yazar. Nahçıvanda türk mimarisi (Başlanğıcdan 19. Yüzyılın sonuna kadar). Ankara, Türk
Tarih Kurumu, 2007, 577 s.
22.
Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. Москва, 1969, 496 с.
23.
Григорьев В.Г. Статистическое описание Нахичеванской провинции. Санкт-Петербург,
1833, 263 с.
24.
Шопен И. Исторический памятник состояния Армянской области в эпохе ее присоединения
к Российской империи. Санкт-Петербург, 1852, 1231 с.
Dostları ilə paylaş: |