1-labaratoriya topshirig’I
Yüklə 79,04 Kb.
|
|
1-LABARATORIYA TOPSHIRIG’I Mavzu: Ko’rishning mutloq chegaralarini aniqlash, makonni korishninng differensial chegaralarini aniqlash. Faol va nofaol teri sezgisida shaklini idrok etish, obrazlar ketma-ketligini organish, idrokning hajmi yuzasidan malumot bering ! Reja: G.Fexner absolyut va farq qilish chegaralarini o’lchashning bir necha metodlari, Makonni ko’rishning differensial chegaralarini aniqlash. Ko’rish sezgisini yorug’lik va qorong’ulik adaptatsiyasini o’rganish. Ko’rish idrok idrokning boshlang’ich nuqtachidan bo’lishi haqidagi dastlabki nazariy g’oyalar. Faol va nofaol teri sezgisida shaklni idrok etish ustida tajriba o’tqazish. .1. Ko’rishning mutlaq chegaralarini aniqlashda, makonni korishninng differensial chegaralarini aniqlashda. G.Fexner absolyut va farq qilish chegaralarini o`lchashning bir necha metodlarini taklif kildi. Bunday metodlardan biri minimal o`zgaruvchilar yoki chegara metodi deb yuritiladi. Bu metodning mohiyati uning nomidan ko`rinib turibdiki, oldindan tayyorlangan qo`zg`atuvchilar shunday berib boriladiki, ular bir-biridan minimal darajada farq qilishini aniqlash mumkin bo`ladi. Qo`zg`atuvchi goh ortib, goh kamayib boruvchi tartibda beriladi. Har bir turkum qo`zg`atuvchilar tartibi javoblarning o`zgarishi bilan belgilanadi. («ha», «yo`q», «ko`ryapman», «ko`rmayapman»). Odatda sezgirlikni o`lchash kamayib boruvchi qo`zg`atuvchilar berib borishdan boshlanadi. Qo`zg`atuvchining ta`siri sezilmay kolguncha davom ettiriladi. Ortib boruvchi qator uchun ham shunday tartibda o`tkaziladi. Ko’rishning chegaralarini aniqlash 2. Makonni ko’rishning differensial chegaralarini aniqlash Mashg’ulot maqsadi: Talabalarda ko’rishning mutlaq chegaralari haqida yondoshuvlar bilimlarni shakllantirish. Psixologiya fanida uchta katta guruhga ajratilgan sezgilar (ekstroretseptiv, proprioretseptiv, introretseptiv) o‘z navbatida quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Ko‘rish sezgilari; 2. Eshitish sezgilari; 3. Hid bilish sezgilari; 4. Ta’m bilish sezgilari; 5. Teri sezgilari; 6. Muskul – harakat (kinestetik); 7. Statistik sezgilar; 8. Organik sezgilar; Sezgirlikni tajriba asosida o`rganishning ahamiyati qanday? Tashqi olam haqidagi bilimlar asosi sezgilardir. Sezgi tashqi olamdagi predmetlarning sezgi a`zolariga bevosita ta`sir etish bilan ularning xossalarini inson miyasida aks ettirilishidir. Sezgi qo`zg`atuvchining maxsus energiyasiga aylantirilishi natijasidir. Afferent tizim organizmning umumiy holatini ma`lum darajada aks ettirish imkoniyatiga ega. eksperimental yo`l bilan bilinar-bilinmas sezgirlikni vujudga keltiradigan qo`zg`atuvchining minimal kuchini aniqlash mumkin. Bu minimal intensivlikni psixofizika asoschisi G.T.Fexner sezgi a`zolari sezgirligining absolyut chegarasi bilan sezgi a`zolari sezgirligi o`rtasida teskari proportsional aloqa mavjud: chegara qanchalik kichik bo`lsa, sezgirlik shuncha yuqori bo`ladi, deb ta`riflaydi. Buni quyidagi, formula bilan izohlanadi; RL E 1 = bu erda E - sezgirlik, RL - sezgirlikning absolyut chegarasi. Inson sezgi a`zolari yordamida qo`zg`atuvchilar o`rtasidagi farqni ham ajrata oladi. qo`zg`atuvchining ikkita kuchi o`rtasidagi bilinadigan farq sezgirlikning farq qilish chegarasi, deb ataladi. Farq qilish chegarasi DL bilan belgilanadi, u qanchalik yuqori bo`lsa, chegara shunchalik past bo`ladi. DL Ed 1 = Nemis fiziologi e.Veber X1X asrda eksperimental yo`l bilan farq qilish chegarasining kuchi nisbiyligi, qo`shimcha minimal qo`zg`atuvchi R dastlabki ? 2 qo`zg`atuvchining kuchiga nisbatan doimiy mikdor ekanligini isbotladi. Const R R = Fexner sezgirlik intensivligining o`zgarishi fizik qo`zg`atuvchining kuchiga bog`liqligini quyidagicha ifodalaydi: Ed = c.log r bu erda Ed q farq qilish sezgirligi, s- konstanta , r - qo`zg`atuvchining kuchini ( R ) sezgirlikning absolyut chegarasiga nisbati ( RL ) ya`ni RL R r = G.Fexner psixofizik qonunni quyidagicha ifodalaydi. sezgirlik kuchi qo`zg`atuvchining absolyut qiymatiga emas, balki qo`zg`atuvchi kuchininng logarifmiga proportsionaldir. Sezgi qonuniyatlarini kuzatish orqali ham o`rganish mumkinmi? G.Fexner absolyut va farq qilish chegaralarini o`lchashning bir necha metodlarini taklif kildi. Bunday metodlardan biri minimal o`zgaruvchilar yoki chegara metodi deb yuritiladi. Bu metodning mohiyati uning nomidan ko`rinib turibdiki, oldindan tayyorlangan qo`zg`atuvchilar shunday berib boriladiki, ular bir-biridan minimal darajada farq qilishini aniqlash mumkin bo`ladi. .2.
Qo`zg`atuvchi goh ortib, goh kamayib boruvchi tartibda beriladi. Har bir turkum qo`zg`atuvchilar tartibi javoblarning o`zgarishi bilan belgilanadi. («ha», «yo`q», «ko`ryapman», «ko`rmayapman»). Odatda sezgirlikni o`lchash kamayib boruvchi qo`zg`atuvchilar berib borishdan boshlanadi. Qo`zg`atuvchining ta`siri sezilmay kolguncha davom ettiriladi. Ortib boruvchi qator uchun ham shunday tartibda o`tkaziladi. Tajribaning har bir qismi 6 martadan 15 tagacha takrorlanadi. Sezgirlikning absolyut chegarasi sifatida ularning o`rtacha arifmetik qiymati (M) olinadi. N EL RL = bu erda RL - o`rtacha sezgirlikning absolyut chegarasi, L - har bir o`suvchi va kamayuvchi qo`zg`atuvchilar qatorining chegara qiymati, N - qo`zg`atuvchilar qatorining umumiy soni. Tekshiriluvchilar javoblarining variativligi o`rtacha kvadratik chetlanish( )yordamida aniqlanadi o`rtacha xatolar quyidagicha aniqlanadi. −1 = N dRL bu erda - RL - dan o`rtacha arifmetik chetlanish, N - tanlanmalar soni. Sezgirlik chegaralarini o`rganishda ko`proq qaysi metodga asoslaniladi? Sezgirlikning absolyut chegarasini aniqlash maqsadida doimiy qo`zg`atuvchilar yoki konstant metodidan ham foydalaniladi. Bu metodni ? ? 3 boshlashdan avval chegara zonasining diapazonini aniqlab olish kerak. CHegara zonasi, tekshiriluvchi qo`zg`atuvchini sezadigan yoki sezmay qoladigan intensivligi zonasidir. Bu zona teng bir-xil toq bo`lgan intervallarga bo`linib olinadi. (5 dan 9 gacha). SHuning uchun ham qo`zg`atuvchilarning barcha kuchlari o`rtasidagi farq doimo bir xildir. Sezgirlikning farq qilish chegarasini aniqlash maqsadida ham minimal o`zgaruvchilar metodidan foydalaniladi. Farq qilish chegarasini aniqlash maqsadida dastlab etalon qo`zg`atuvchini ajratib olish kerak. Dastlab etalon qo`zg`atuvchi, keyin o`zgaruvchi qo`zg`atuvchilar bir vaqtda beriladi. Tekshiriluvchi “katta”, “kichik” yoki «teng» deb javob berishi kerak bo`ladi. Natijalarni tahlil qilish uchun javoblar o`zgarishi “kichikdan tengga” “tengdan katta”ga o`tishining chegarasini aniqlash zarur bo`ladi. “katta” va “ kichik” degan javoblarning o`rtacha qiymati topiladi. Ular o`rtasidagi farq noaniqlik intervalini belgilaydi. Noaniqlik intervalining teng yarmi qidirilayotgan farq qilish chegarasini topish imkonini beradi. Ko‘rish sezgilari Insonlar tomonidan rang va yorug‘likni sezish ko‘rish sezgilari orqali amalga oshadi va seziladigan ranglar xromatik va axromatik turlarga bo‘linadi. Psixofiziologik qonunga ko‘ra yorug‘lik nurlari uchburchak shisha prizma orqali o‘tib singanda hosil bo‘ladigan rang xromatik ranglar deb atalib, ularga kamalak ranglar, ya’ni qizil, zarg‘aldoq, sariq, yashil, havo rang, ko‘k, binafsha tuslarini qamrab oladi. Odatda oq rang, qora rang, kulrang va ularning turlicha ko‘rinishlari axromatik ranglar deb nomlanadi. Ko‘rish sezgilarining organi ko‘z hisoblanib, u ko‘z soqqasi undan chiqib keladigan ko‘ruv nervlaridan tashkil topgan bo‘lib, ko‘z soqqasini tashqi tomirlari va to‘r pardalari o‘rab turadi. Tashqi pardaning tiniq bo‘lmagan oq qismi sklera yoki qotgan qattiq parda deb nomlanadi. Uning old tomoniga joylashgan bir muncha qavariq qismi tiniq mugus parda bo‘lib, uning oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. Mazkur pardaning rangiga binoan uning tovlanishiga qarab, odamlarda ko‘z ko‘k, qora kabi jilva beradi. Rangdor pardaning o‘rta qismida yumaloq tiniq modda bo‘lib, uni qorachig‘ deb ataymiz va u orqali ko‘z ichiga yorug‘lik nurlari kiradi. Ko‘zlarning uchinchi pardasi to‘r parda deb nomlanib, u ko‘z soqqasining deyarli butun ichki yuzasini qoplaydi. Qorachig‘ bilan rangdor pardaning orqasida ikki tomoni qavariq, tiniq jism ko‘z gavhari joylashgan bo‘ladi. Yorug‘lik nurlari unda to‘planib, so‘ng sinadi va to‘r pardaga narsa yoki jismning aksi, surati tushadi. .3. Ko‘z soqqasining gavhari bilan to‘r parda o‘rtasidagi butun ichki yuzasi shishasimon jism deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqlik bilan qoplangan bo‘ladi. To‘r parda rang va yorug‘likni sezish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, unda ko‘ruv nervining tarmoqlari joylashgandir. Ushbu tarmoqlarning chekkadagi uchlarida tayoqcha va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv xujayralari mavjuddir. Inson ko‘zini to‘r pardasida 130 millionga yaqin tayoqchalar va 4 kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv hujayralari mavjuddir. Inson ko‘zining to‘r pardasida 130 millionga yaqin tayoqcha va 7 millionga yaqin kolbacha bor deb taxmin qilinadi. Kolbachalar yordami bilan xromatik, ya’ni kunduzgi ranglar ko‘riladi. Tayoqchalar yorug‘likni yaxshi sezuvchan bo‘lib, xira va qorong‘u paytlarda o‘z funksiyasini bajaradi, axromatik ranglarni aks ettiradi. To‘r pardaning eng sezgir joyi – sariq dog‘ning asosan, kolbachalar bilan markaziy chuqurchasi hisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, xuddi shuni hammadan ravshanroq ko‘ramiz. Obektga tik qarash natijasida ko‘z muskullari unga qaratiladi va aks ettiruvchining sur’ati sariq dog‘ga tushadi. Bunday tarzdagi ko‘rish to‘g‘ri ko‘rish deyiladi. Odam ko‘zi ranglarning taxminan, 380 millimikrondan 780 millimikrongacha uzunlikdagi to‘lqinlarning ta’sirini sezadi. Uch rangli sezgi nazariyasining asosiy qoidalari 1756 yilda M.V.Lomonosov tomonidan bayon qilingan bo‘lsa, 1856 yildan keyin nemis fizigi G.Gelmgols tomonidan uni to‘la isbotlab berilgan. Ushbu nazariyaga binoan to‘r pardaning kolbachalarida uchta asosiy element mavjuddir, ulardan birining qo‘zg‘alishi qizil rang sezgisini, ikkinchi qo‘zg‘alishi yashil rang sezgisi va uchinchi qo‘zg‘alishi binafsha rang sezgisini hosil qiladi. Nazariyaga ko‘ra yorug‘lik to‘lqinlari birdaniga uchta elementni bir xilda qo‘zg‘atsa, oq rang sezgisi vujudga keladi. Lekin yorug‘lik to‘lqinlari ikki yoki uch elementga ta’sir qilsa-yu, ammo bu bir tekis kechmasa, u holda sezuvchi elementlardan har birining qanchalik qo‘zg‘aluvchanligiga qarab, har xil rang sezgilari namoyon bo‘ladi. Hozirgi zamon psixologiyasida ranglarni sezish yolg‘iz to‘r pardasidagi jarayonlar bilangina emas, balki miya po‘stida yuzaga keladigan boshqa jarayonlar bilan ham bog‘liq ekanligi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjuddir. Zamonaviy ma’lumotlarga binoan tayoqchalarda ko‘rish purpuri degan maxsus modda borligi isbotlangan. Ko‘zga yorug‘lik ta’siri etganda ko‘rish purpuri kimyoviy yo‘l bilan parchalanib, tarkibiy qismlarga bo‘linadi va mazkur jarayon ko‘rish nervini qo‘zg‘atib, yorug‘lik sezgisini hosil qiladi va qorong‘ulikda esa purpur funksional holatini qayta tiklaydi. Siz turgan xonani ko'rib chiqing - nimani ko'rasiz? Devorlar, derazalar, rangbarang narsalar-bularning barchasi juda tanish va o'z-o'zidan ravshan ko'rinadi. Atrofimizdagi dunyoni faqat fotonlar - narsalardan aks ettirilgan yorug'lik zarralari va ko'zning to'r pardasiga tushishi tufayli ko'rayotganimizni unutish oson. Bizning har bir ko'zimizning to'r pardasida 126 millionga yaqin nurga sezgir hujayralar mavjud. Miya bu hujayralardan tushgan fotonlarning yo'nalishi va energiyasi haqidagi ma'lumotlarni dekodlaydi va uni turli xil shakllarga, ranglarga va atrofdagi narsalarning yoritilish intensivligiga aylantiradi. 5 Inson ko'rish chegarasi bor. Shunday qilib, biz elektron qurilmalar chiqaradigan radio to'lqinlarni ham, eng kichik bakteriyalarni ham yalang'och ko'z bilan ko'ra olmaymiz. (BBC Future rus tilidagi boshqa maqolalari) Fizika va biologiyaning yutuqlari tufayli tabiiy ko'rish chegaralarini aniqlash mumkin. "Biz ko'rgan har qanday narsaning ma'lum bir" ostonasi "bor, biz ularni ajratishni to'xtatamiz", deydi Maykl Lendi, Nyu -York universiteti psixologiya va nevrologiya professori. Keling, avvalo, bu chegarani ranglarni ajrata olish qobiliyatimiz nuqtai nazaridan ko'rib chiqaylik .4. - ehtimol, ko'rish bilan bog'liq holda aqlga kelgan birinchi qobiliyat. Konuslar ranglarni idrok etish uchun javobgardir, va tayoqlar kul rangni past nurda ko'rishga yordam beradi. Surat muallifi, SPL Surat sarlavhasi, Konuslar ranglarni idrok etish uchun javobgardir, va tayoqlar kul rangni past nurda ko'rishga yordam beradi. Bizning binafsha binafsha rangdan ajrata olish qobiliyatimiz to'r pardasiga kiruvchi fotonlarning to'lqin uzunligi bilan bog'liq. To'r pardada nurga sezgir hujayralarning ikki turi mavjud - novda va konus. Konuslar rangni idrok etish uchun javobgardir (kunduzgi ko'rish deb ataladi), tayoqlar esa past nurda kulrang soyalarni ko'rishimizga imkon beradi - masalan, kechasi (tunda ko'rish). Yorug'likka sezgir hujayralar tarkibidagi retseptorlar - opsinlar fotonlarning elektromagnit energiyasini o'zlashtiradi va elektr impulslarini hosil qiladi. Bu signallar optik asab bo'ylab miyaga o'tadi, bu esa atrofimizda bo'layotgan voqealarning rangli tasvirini yaratadi. Inson ko'zida uch turdagi konuslar va ularga mos keladigan turdagi opsinlar mavjud bo'lib, ularning har biri yorug'lik to'lqin uzunliklarining ma'lum diapazoniga ega bo'lgan fotonlarga alohida sezuvchanlik bilan ajralib turadi. S-tipli konuslar ko'rinadigan spektrning binafsha-ko'k, qisqa to'lqinli qismiga sezgir; M-tipli konuslar yashil-sariq (o'rta to'lqin), L-tipli konuslar sariq-qizil (uzun to'lqin) uchun javobgardir. Bu to'lqinlarning barchasi, shuningdek, ularning kombinatsiyasi bizga kamalakdagi ranglarning to'liq diapazonini ko'rish imkonini beradi. "Odamlarga ko'rinadigan barcha yorug'lik manbalari, ma’lumotlarga binoan tayoqchalarda ko‘rish purpuri degan maxsus modda borligi isbotlangan. Ko‘zga yorug‘lik ta’siri etganda ko‘rish purpuri kimyoviy yo‘l bilan parchalanib, tarkibiy qismlarga bo‘linadi va mazkur jarayon ko‘rish nervini qo‘zg‘atib, yorug‘lik sezgisini hosil qiladi va qorong‘ulikda esa purpur funksional holatini qayta tiklaydi. Siz turgan xonani ko'rib chiqing - nimani ko'rasiz? Devorlar, derazalar, rangbarang narsalar-bularning barchasi juda tanish va o'z-o'zidan ravshan ko'rinadi. Atrofimizdagi dunyoni faqat fotonlar - narsalardan aks ettirilgan yorug'lik zarralari va ko'zning to'r pardasiga tushishi tufayli ko'rayotganimizni unutish oson. Bizning har bir ko'zimizning to'r pardasida 126 millionga yaqin nurga sezgir hujayralar mavjud. Miya bu hujayralardan tushgan fotonlarning yo'nalishi va energiyasi haqidagi ma'lumotlarni dekodlaydi va uni turli xil shakllarga, ranglarga va atrofdagi narsalarning yoritilish intensivligiga aylantiradi. 5 Inson ko'rish chegarasi bor. Shunday qilib, biz elektron qurilmalar chiqaradigan radio to'lqinlarni ham, eng kichik bakteriyalarni ham ba'zi sun'iy nurlardan tashqari (masalan, sinishi prizma yoki lazer) har xil to'lqin uzunliklarining aralashmasini chiqaradi", - deydi Lendi. 6 Tabiatda mavjud bo'lgan barcha fotonlardan bizning konuslarimiz to'lqin uzunligi juda tor diapazonda (odatda 380 dan 720 nanometrgacha) bo'lganlarni aniqlay oladi - bu ko'rinadigan nurlanish spektri deyiladi. Bu diapazon ostida infraqizil va radio spektrlar joylashgan - ikkinchisining past energiyali fotonlarining to'lqin uzunligi millimetrdan bir necha kilometrgacha o'zgarib turadi. Ko'rinadigan to'lqin uzunligi diapazonining boshqa tomonida ultrabinafsha spektr, so'ngra rentgen nurlari, keyin to'lqin uzunligi trilliondan bir metrdan oshmaydigan fotonlar bilan gamma-nurli spektr bor. Garchi ko'pchiligimiz ko'rish spektrida ko'rish qobiliyatini cheklagan bo'lsak -da, afakiya bilan og'rigan odamlarda - ko'zda linzaning yo'qligi (katarakt jarrohligi yoki kamdan -kam hollarda tug'ilish nuqsoni) - ultrabinafsha to'lqinlarni ko'ra oladi. Sog'lom ko'zda, linzalar ultrabinafsha to'lqinlarni to'sib qo'yadi, lekin u bo'lmasa, odam uzunligi taxminan 300 nanometrgacha bo'lgan to'lqinlarni oq-ko'k rang sifatida qabul qila oladi. 2014 yildagi .5. tadqiqot shuni ko'rsatadiki, qaysidir ma'noda biz hammamiz infraqizil fotonlarni ko'rishimiz mumkin. Agar ikkita shunday foton bir vaqtning o'zida bir xil to'r pardasiga tushsa, ularning energiyasi qo'shilib, 1000 nanometr uzunlikdagi ko'rinmas to'lqinlarni 500 nanometr ko'rinadigan to'lqinga aylantirishi mumkin (ko'pchiligimiz bu uzunlikdagi to'lqinlarni sovuq yashil rang sifatida qabul qilamiz). ..Biz nechta rangni ko'ramiz? Sog'lom odamning ko'zida uch xil konus bor, ularning har biri 100 ga yaqin turli xil rang soyalarini ajrata oladi. Shu sababli, ko'pchilik tadqiqotchilar biz ajrata oladigan ranglar sonini bir millionga yaqin deb hisoblashadi. Biroq, rangni idrok etish juda sub'ektiv va individualdir. "Biz qancha rangni ko'rayotganimizni aniq hisoblash mumkin emas", deydi Kimberli 7 8 Jeymson. 9 Vizual sezgilar ko'z nur nurlari ta'sirida paydo bo'ladi. Yorug'lik sezuvchanligi barcha tirik mavjudotlarga xosdir. U bakteriyalar va protozoyalarda namoyon bo'lib, inson ko'rish qobiliyatini mukammal darajada oshiradi. Xloroplastlar yoki mitoxondriyalar bilan, ya'ni murakkab bioenergetik jarayonlar sodir bo'ladigan murakkab membrana shakllanishi sifatida, fotoreseptorning tashqi segmenti o'rtasida strukturaviy o'xshashlik mavjud. Ammo energiya yig'iladigan fotosintezdan farqli o'laroq, fotoreseptatsiya paytida yorug'lik kuchi faqat "tetikni tortishga" sarflanadi. Yorug'lik - bu atrof -muhitning elektromagnit holatining o'zgarishi. Vizual pigment molekulasi tomonidan so'riladi, u fotoreseptor hujayrasida hali noma'lum bo'lgan fotoenzimatik jarayonlar zanjirini qo'zg'atadi, natijada to'r pardasida keyingi neyronga signal paydo bo'lishi va uzatilishiga olib keladi. Biz bilamizki, to'r pardasida uchta neyron bor: 1) tayoqlar va konuslar, 2) bipolyar va 3) ganglion hujayralar. To'r pardada 7-8 million konus va 130-160 million tayoq bor. Rodlar va konuslar juda farqlangan hujayralardir. Ular tashqi va ichki segmentdan iborat bo'lib, ular oyoq bilan bog'langan. Tayoqlarning tashqi segmentida vizual pigmentli rodopsin, konuslarda esa yodopsin bor va ular tashqi membrana bilan o'ralgan, bir -birining ustiga qo'yilgan disklar to'plamini ifodalaydi. Har bir disk oqsil qatlamlari orasiga "kiritilgan" lipid molekulalarining biomolekulyar qatlamidan iborat ikkita membranadan hosil bo'ladi. Ichki segmentda zich joylashgan mitoxondriyalar to'plangan. Tashqi segment va ichki qismi pigment epiteliy hujayralarining raqamli jarayonlari bilan aloqada. Tashqi segmentda yorug'lik energiyasini fiziologik qo'zg'alishga aylantirishning fotofizik, fotokimyoviy va fermentativ jarayonlari sodir bo'ladi. Hozirgi vaqtda qanday fotoretseptiv sxemasi ma'lum? Yorug'lik ta'sirida nurga sezgir pigment o'zgaradi. Va vizual pigment - murakkab rangli oqsillar. Yorug'likni yutadigan qism xromofor, retinal (A vitamini aldegid) deb ataladi. Retinal opsin deb ataladigan oqsil bilan bog'langan. Retina molekulasi sis va trans izomerlari deb nomlangan boshqa konfiguratsiyaga ega. Faqat 5 ta izomer bor, lekin faqat 11-sis izomeri izolyatsiya qilingan holda fotoretseptorlikda ishtirok etadi. Kvant nurining yutilishi natijasida egri xromofor to'g'rilanadi va u bilan opsin (ilgari mahkam bog'langan) orasidagi aloqa uziladi. Oxirgi bosqichda transretinal opsindan butunlay ajralib chiqadi. Parchalanish bilan bir qatorda sintez sodir bo'ladi, ya'ni erkin opsin retinal, lekin 11-sisretinal bilan birlashadi. Opsin vizual pigmentning so'nishi natijasida hosil bo'ladi. Trans-retinal retinin-reduktaza fermenti tomonidan "A" vitaminiga kamayadi, bu aldegid shaklga aylanadi, ya'ni. retinaga. Pigment epiteliyasida xromofor molekulasining transdan 11-sis-izomerik shaklga o'tishini ta'minlaydigan maxsus ferment-retinenisomeraza mavjud. Ammo faqat 11-sis izomeri opsinga mos keladi. .6.
Sezgining quyi va yuqori mutlaq hadlari (mutlaq sezgirlik) inson sezgirligi chegaralarini tavsiflaydi. Lekin har bir odamning sezgirligi turli sharoitlarga qarab ozgarib turadi.Shunday qilib, yomon yoritilgan xonaga kirib, dastlab ob'ektlarni ajratmaymiz, lekin asta-sekin bu sharoitlar ta'sirida analizatorning sezgirligi oshadi. Tutunli xonada yoki biror hidli xonada bolib, bu hidlarni bir ozdan song sezmay qoyamiz (analizatorning sezgirligi pasayadi).Yomon yoritilgan joydan yorqin yoritilgan joyga otsak, korish analizatorining sezgirligi pasayadi. Analizatorning hozirgi qozgatuvchilarga moslashishi natijasida sezuvchanligining ozgarishi moslashish deyiladi. Turli analizatorlar har xil tezlikka va har xil moslanish oraliqlariga ega. Ba'zi stimullarga moslashish tezroq, boshqalarga-sekinroq sodir boladi. Hidlash va taktil analizatorlar tezroq moslashadi. Yod hidiga toliq moslashish bir daqiqada sodir boladi. Uch soniyadan song, bosim hissi ragbatlantiruvchi kuchning faqat 1/5 qismini aks ettiradi (peshonaga qoyilgan kozoynaklarni qidirish taktil moslashuvning bir misolidir). Eshitish, ta'm bilish va korish analizatorlari yana ham sekin moslashadi. Qorongulikka toliq moslashish uchun 45 daqiqa vaqt ketadi. Bu davrda song, vizual sezuvchanlik ortadi 200,000 marta (moslashish eng yuqori soha).Moslashish hodisasi oqilona biologik ahamiyatga ega. Bu zaif stimullarni aks ettirishga yordam beradi va analizatorlarni kuchli stimullarga ortiqcha ta'sir qilishdan himoya qiladi. Sezgilarning ozaro ta'sirining korinishlaridan biri sezgilarning kontrastligidir. Sezgilarning kontrastligi-voqelikning boshqa, qarama-qarshi xususiyatlari ta'sirida bir predmetga nisbatan sezgirlikning ortishi.Misol uchun, bir xildagi kulrang shakl oq fonda qora va qora fond oq nurdek korinadi.Bir turdagi his-tuygular boshqa turdagi qoshimcha his-tuygularga olib kelishi mumkin. Demak, tovushlar rang sezgilari, rang - ta'm (sariq rang - nordon tuyg‘u) ga olib kelishi mumkin. Bu hodisa sinesteziya deb ataladi Ko‘rish idrokini o‘rganishning eksperimental metodlari. Rossiya Fanlar Akademiyasi I.P.Pavlov nomidagi Rossiya fiziologiya instituti vizual fiziologiya laboratoriyasining kichik ilmiy xodimlari Muravьeva Svetlana Vladimirovna, Pronin Sergey Vadimovich va tibbiyot fanlari doktori,professor laboratoriya mudiri Shelepin Yuriy Yevgenьevichlarning “Eksperimentalьnaya psixologiya” 2010 yil 3-sonida chop etilgan “Inson vizual tizimining kontrast sezuvchanligi”( Kontrastnaya chuvstvitelьnostь zritelьnoy sistemы cheloveka) nomli maqolasi(5-20 betlar)da keltirgan ma'lumotlarini ko‘rib chiqamiz. Eksperimental psixologiya tarixida inson kontrast sezgirligini organish alohida orin tutadi. Ular tufayli bir qator psixofizik qonunlar kashf etildi. Ular eksperimental psixologiya va fiziologiya, klinik amaliyot, videoaxborotlarni qayd etish, qayta ishlash va qayta ishlab chiqarish texnikasi hamda kompyuter tasvirini qayta ishlashning koplab zamonaviy usullari bilan bogliqligi isbotlandi. Turli analizatorlar har xil tezlikka va har xil moslanish oraliqlariga ega. Ba'zi stimullarga moslashish tezroq, boshqalarga-sekinroq sodir boladi. Hidlash va taktil analizatorlar tezroq moslashadi. Yod hidiga toliq moslashish bir daqiqada sodir boladi. Uch soniyadan song, bosim hissi ragbatlantiruvchi kuchning faqat 1/5 qismini aks ettiradi (peshonaga qoyilgan kozoynaklarni qidirish taktil moslashuvning bir misolidir). Eshitish, ta'm bilish va korish analizatorlari yana ham sekin moslashadi. Turli yillarda yozilgan va bu mavzuning turli jihatlarini aks ettiruvchi koplab .7.
Korish idrok idrokning boshlangich nuqtachidan bolishi haqidagi dastlabki nazariy goyalar, tarixga kora, Pifagorga tegishli. Amaliy maqsadlar uchun esa kontrast sezuvchanlik ham qadim zamonlardan beri olchangan. Misol uchun, Makedoniya armiyasida kuzatuvchilar Pleyad yulduz klasterida korish mumkin bolgan yulduzlar soni (4 dan 7 gacha) boyicha tanlangan. Rim armiyasida eng yaxshi kuzatuvchilarni tanlash uchun Katta Ayiq, Mitsar va Alьkor yulduz turkumidagi ikki yaqin yulduzdan foydalanilgan.Yulduzlarni tanlash to‘g‘ri edi: rangpar Alkor yorqin Mitsarda 12 burchak masofada joylashgan edi, faqat maksimal ko‘rish keskinligi bilan yaxshi kontrastli sezgirlik ega odam korishi mumkin edi. Miloddan avvalgi 161 -126 yillarda Gipparx (taxminan 190 yil - miloddan avvalgi 126 yildan keyin) yorqinligi boyicha kozga korinadigan barcha yulduzlar oltita sinfga bolingan. U birinchi kattalikdagi eng yorqin yulduzlarni va keyin koz bilan zorga korinadigan kattalikdagi yulduzlarni nomladi. Aslida "kattaliklar" tizimi bizning korishimiz xususiyatini tavsifladi: agar yoruglik manbai kuchi beqiyos ozgarib tursa, demak, undan sezgi arifmetikdir ya'ni o‘zgaruvchan. Hozirgi zamonda kontrastlikni tadqiq qilish fransuz gidrogeologi Peьr Buger (1760) tomonidan boshlangan. Buger kontrast formulasini birinchi ochgan:, bu yerda manbaning yorqinligi, K- kontrastning boshlangichi. Ozining tajribalarida u eng oddiy jihozlardan - ekrandan (oq devor) turli masofalarda joylashgan ikkita shamdan foydalangan. Birinchi sham va ekran ortasida ekranda soya hosil qiluvchi ekran bor edi. Soya ikkinchi sham bilan ta'kidlangan. Ekran va shamlar orasidagi masofani ozgartirib, P. Buger fon yorugligini va soya kontrastini ozgartirdi. Uning ta'kidlashicha, agar soyaning yorqinligi va fon orasidagi farqning fon yorugligiga nisbati 1/64 dan oshmasa va bu qiymat yorqinlikning mutlaq qiymatiga bogliq bolmasa, soyani farqlash mumkin. Shunday qilib, Buger differentsial yorqinlikni qabul qilish chegarasini (2%) ornatishga muvaffaq boldi. Bu "zaif chegara" deb nomlangan birinchi natijalarni olish uchun juda yaxshi usul bolib, keyinchalik "chegara kontrasti" deb nomlangan. XVIII asr psixologlari va fiziologlari Bugerning ishiga etarlicha e'tibor bermadilar, ammo bu darhol uni fotometriyaning asoschisi deb hisoblaydigan optiklar tomonidan tan olindi. Buger yondashuvining oziga xos xususiyati shundaki, u manbalarning optik xususiyatlarini, ya'ni idrok etilayotgan tasvirni shakllantirish fizikasini (shu sababli uni zamonaviy fotometriyaning asoschisi deb hisoblaydi) va ushbu tasvirlarni qabul qilishning umumiy qonunlarini organgan. (Buger, 1950). Shu sababli, Bugerning ushbu asari bilan psixofizika zamonaviy davrda boshlangan deb taxmin qilish adolatli bolar edi. Bugerning kitobi akademik S. I. Vavilov tashabbusi bilan 1950 yilda rus tilida Fanlar akademiyasi nashriyoti tomonidan "Fanlar klassikasi" turkumida nashr etilgan. Analizatorning hozirgi qozgatuvchilarga moslashishi natijasida sezuvchanligining ozgarishi moslashish deyiladi.Turli analizatorlar har xil tezlikka va har xil moslanish oraliqlariga ega. Ba'zi stimullarga moslashish tezroq, boshqalarga-sekinroq sodir boladi. Hidlash va taktil analizatorlar tezroq moslashadi. Yod hidiga toliq moslashish bir daqiqada sodir boladi. Sezgilarning ozaro ta'sirining korinishlaridan biri sezgilarning .8.
Ko‘rish idrokini o‘rganishning eksperimental metodlari. Rossiya Fanlar Akademiyasi I.P.Pavlov nomidagi Rossiya fiziologiya instituti vizual fiziologiya laboratoriyasining kichik ilmiy xodimlari Muravьeva Svetlana Vladimirovna, Pronin Sergey Vadimovich va tibbiyot fanlari doktori,professor laboratoriya mudiri Shelepin Yuriy Yevgenьevichlarning “Eksperimentalьnaya psixologiya” 2010 yil 3-sonida chop etilgan “Inson vizual tizimining kontrast sezuvchanligi”( Kontrastnaya chuvstvitelьnostь zritelьnoy sistemы cheloveka) nomli maqolasi(5-20 betlar)da keltirgan ma'lumotlarini ko‘rib chiqamiz. Eksperimental psixologiya tarixida inson kontrast sezgirligini organish alohida orin tutadi. Ular tufayli bir qator psixofizik qonunlar kashf etildi. Ular eksperimental psixologiya va fiziologiya, klinik amaliyot, videoaxborotlarni qayd etish, qayta ishlash va qayta ishlab chiqarish texnikasi hamda kompyuter tasvirini qayta ishlashning koplab zamonaviy usullari bilan bogliqligi isbotlandi. Turli yillarda yozilgan va bu mavzuning turli jihatlarini aks ettiruvchi koplab sharhlar rus tilida keltirilgan Ushbu sohadagi keyingi tadqiqotlar nemis olimlari Ernst Veber (Veber, 1834) va Gustav Fexner (Fexner, 1860) ismlari bilan bogliq edi. Veber, xuddi Pifagora singari, har xil sezgir stimullar bilan ishlagan. Xususan, u ikkita chiziqli segmentlar uzunligi tengsiz korinishini aniqladi, agar ularning uzunliklari farqi ularning mutlaq qiymatlarining 1% dan oshsa,xuddi shunday naqsh ham teginish hissiyotlari uchun togri chiqdi. Keyinchalik Veber qonuni deb nomlangan psixofizik qonun kashf qilindi: stimulyatsiya intensivligining (.I)minimal farqlanadigan ozgarishi uning boshlangich intensivligining (.I) doimiy qismi (K)dir: K=.I Korinadigan spektr - bu elektromagnit spektrning inson koziga korinadigan qismi. Ushbu tolqin uzunligi diapazonidagi elektromagnit nurlanish korinadigan yoruglik yoki oddiygina yoruglik deb nomlanadi. Oddiy koz 390 dan 700 nm gacha bolgan tolqin uzunliklariga javob beradi. Chastotasi boyicha, bu 430-770 TGts atrofida bolgan bandga togri keladi. Biroq, spektrda inson kozlari va miyalari ajrata oladigan barcha ranglar mavjud emas. Masalan, pushti ranglar yoki magenta kabi magenta ranglarining ozgarishi kabi ranglar, masalan, mavjud emas, chunki ular faqat bir nechta tolqin uzunliklarini birlashtirish orqali amalga oshiriladi. Faqat bitta tolqin uzunligini oz ichiga olgan ranglar tekis ranglar yoki spektral ranglar deb ham ataladi. Faol va nofaol teri sezgisida shaklni idrok etish Topshiriq quyidagi tartibda bajariladi. Sinaluvchilarga bir qo`lini eksperimentator tomonga uzatib yuzini o`girib turish taklif qilinadi. Shundan keyin: a) sinaluvchi panjalari orqasiga; b) snaluvchi panjalari yostiqchalariga; v) sinaluvchining kafti orqasiga. Kalit, o`chirg`ich kabi buyumlar qo`yiladi. Bunday ish bajarilayotgan vaqtda har doim sinaluvchilarga bir xil: “Buyum haqida nimalar ayta olasiz?” degan savollar beriladi. Buyumning qaerga qo`yilgani va sinaluvchilarning javoblarini tajribada ishtirok .9.
etayotgan barcha studentlar har gal o`z daftariga yozib boradilar. So`ngra, studentga o`tkazilgan tajribalar asosida sinaluvchilarda hosil bo`lgan alohida-alohida va bir-biridan ajratilgan holdagi (“qandaydir yengil”, “yumshoq”, “sovuq temir” kabi) sezgilar asosidanarsaning o`zini bilish qiyin ekanligini analiz qilib, tushuntiriladi. Sinaluvchilarga predmetni pagjalari bilan paypaslab ko`rish taklif etiladi. Bunda sinaluvchilarga yuqoridagi uch tajribada berilgan savollardan foydalanish ham mumkin. Sinaluvchilarning aksarisi vazifani bajarishda aniq javolar aytadilar. Har bir buyum kompleks qitiqlovchi bo`lib hisoblanadi. Uni idrok qilinayotda faqat teri sezgilari ishtirok etib qolmay, kinostetik analizatorlar ham qatnashdilar. Kishilar istalgan modallikdagi sezgirlikda rivojlantirish uchun sezgirlikning u yoki bu turiga tayandigan. Bunday sezgirlikni rivojlantirish uchun esa, uzluksiz ravishda maq kilish talab etiladi. SHu maqsadda studentlarga quyidagilarni ko`zda tutgan topshiriqlarni berish zarurdir: a) sensor vazifani mashqlar asosida takror va takror bajarishining vaqtiga nisbatan taqsimlanishi (bir hafta davomida) zarur: b) bunday mashqlarni dars mashg`ulotlaridan tashqari vaqtlarda o`tkazilsa, sensor sezgi qo`ygan vazifaning qanchalik rivojlanib,borayotganligi darajasi aniq bilinadi. v)bunda tajribalarni haddan tashqari cho`zib yubormaslik yoxud studentning ixtiyoridagi vaqtini hisobga olgan holda ish ko`rish kerak bo`ladi. Shuning uchun ham ko`z bilan o`lchash qobiliyatini o`stiriladigan mashqlardanfoydalanish zarur. Buning uchun esa: Studentlarga oq qog`oz betiga uzunligi 18 sm lik uchta gorizontal chiziq chizishni taklif qilinadi. Chiziqlar cho`zilib bo`lgach , studentlar har uchala chiziqni ko`z bilan chamalab teng ikkiga bo`ladilar. Hosil bo`lgan bo`laklarni lineyka yordamida o`lchab, ularning bir-birlariga teng yoki teng emasliklarini aniqlaydilar. Ulardagi og`ishni millimetrlpr bilan hisoblab chiqadilar. Xar uchala chiziqda o`rtacha qanchalik xatoga yo`l qo`yilganini bilish uchun o`lchov farqlarinijamlanadiva uchga taksimlanadi. Demak, qanchalik og`ishga yo`l qo`yilganligini aniqlanib shu asosda : a) og`ishdagi variativlikni ko`z bilan o`lchashning rivojlanishidagi individual farq ekanligi ko`rsatiladi; b) ko`z bilan o`lchash qobiliyati past bo`lgan studentlar ajratib olinadi. 3. Shunday studentlardan uch kishini ajratib olib ularga besh kun davomida chiziqni ko`z bilan chamalab bo`lio` mashqini o`n martadan takrorlash topshiriladi. Bunday tajribalar o`tkazib bo`lingach, studentlar yana bir marta sinab ko`riladi va o`rtacha og`ish darajasi aniqlanadi. 4. Mazkur studentlarga navbatdagi mashg`ulotlardan avval o`zlari ilgari o`tkazgan tajribalarning yakunlari to`g`risida so`zlab berish taklif qilinadi. Makonni korishning differensial chegaralarini aniqlash. Korish sezgisini yoruglik va qorongulik adaptatsiyasini organish. Sezgining quyi va yuqori mutlaq hadlari (mutlaq sezgirlik) inson sezgirligi chegaralarini tavsiflaydi. Lekin har bir odamning sezgirligi turli sharoitlarga qarab ozgarib turadi.Shunday qilib, yomon yoritilgan xonaga kirib, dastlab ob'ektlarni ajratmaymiz, lekin asta-sekin bu sharoitlar ta'sirida analizatorning sezgirligi oshadi. Tutunli xonada yoki biror hidli xonada bolib, bu hidlarni bir ozdan song sezmay .10.
Sezgilarning ozaro ta'sirining korinishlaridan biri sezgilarning kontrastligidir.Sezgilarning kontrastligi-voqelikning boshqa, qarama-qarshi xususiyatlari ta'sirida bir predmetga nisbatan sezgirlikning ortishi.Misol uchun, bir xildagi kulrang shakl oq fonda qora va qora fond oq nurdek korinadi.Bir turdagi his-tuygular boshqa turdagi qoshimcha his-tuygularga olib kelishi mumkin. Demak, tovushlar rang sezgilari, rang - ta'm (sariq rang - nordon tuyg‘u) ga olib kelishi mumkin. Bu hodisa sinesteziya deb ataladi Ko‘rish idrokini o‘rganishning eksperimental metodlari. Rossiya Fanlar Akademiyasi I.P.Pavlov nomidagi Rossiya fiziologiya instituti vizual fiziologiya laboratoriyasining kichik ilmiy xodimlari Muravьeva Svetlana Vladimirovna, Pronin Sergey Vadimovich va tibbiyot fanlari doktori,professor laboratoriya mudiri Shelepin Yuriy Yevgenьevichlarning “Eksperimentalьnaya psixologiya” 2010 yil 3-sonida chop etilgan “Inson vizual tizimining kontrast sezuvchanligi”( Kontrastnaya chuvstvitelьnostь zritelьnoy sistemы cheloveka) nomli maqolasi(5-20 betlar)da keltirgan ma'lumotlarini ko‘rib chiqamiz. Eksperimental psixologiya tarixida inson kontrast sezgirligini organish alohida orin tutadi. Ular tufayli bir qator psixofizik qonunlar kashf etildi. Ular eksperimental psixologiya va fiziologiya, klinik amaliyot, videoaxborotlarni qayd etish, qayta ishlash va qayta ishlab chiqarish texnikasi hamda kompyuter tasvirini qayta ishlashning koplab zamonaviy usullari bilan bogliqligi isbotlandi. Turli yillarda yozilgan va bu mavzuning turli jihatlarini aks ettiruvchi koplab sharhlar rus tilida keltirilgan (Bondarko i dr., 1999; Volkov i dr., 1987; Kravkov, 1950; Lazarev i dr., 1978; Leonov, 1977; Ostrovskaya, 1969; Travnikova, 1985; Shelepin i dr., 1985, 1992). Korish idrok idrokning boshlangich nuqtachidan bolishi haqidagi dastlabki nazariy goyalar, tarixga kora, Pifagorga tegishli. Amaliy maqsadlar uchun esa kontrast sezuvchanlik ham qadim zamonlardan beri olchangan. Misol uchun, Makedoniya armiyasida kuzatuvchilar Pleyad yulduz klasterida korish mumkin bolgan yulduzlar soni (4 dan 7 gacha) boyicha tanlangan. Rim armiyasida eng yaxshi kuzatuvchilarni tanlash uchun Katta Ayiq, Mitsar va Alьkor yulduz turkumidagi ikki yaqin yulduzdan foydalanilgan. Yulduzlarni tanlash to‘g‘ri edi: rangpar Alkor yorqin Mitsarda 12 burchak masofada joylashgan edi, faqat maksimal ko‘rish keskinligi bilan yaxshi kontrastli sezgirlik ega odam korishi mumkin edi. .11.
Hozirgi zamonda kontrastlikni tadqiq qilish fransuz gidrogeologi Peьr Buger (1760) tomonidan boshlangan. Buger kontrast formulasini birinchi ochgan: K = . L / L, bu yerda L-manbaning yorqinligi, K- kontrastning boshlangichi. Ozining tajribalarida u eng oddiy jihozlardan - ekrandan (oq devor) turli masofalarda joylashgan ikkita shamdan foydalangan. Birinchi sham va ekran ortasida ekranda soya hosil qiluvchi ekran bor edi. Soya ikkinchi sham bilan ta'kidlangan. Ekran va shamlar orasidagi masofani ozgartirib, P. Buger fon yorugligini va soya kontrastini ozgartirdi. Uning ta'kidlashicha, agar soyaning yorqinligi va fon orasidagi farqning fon yorugligiga nisbati 1/64 dan oshmasa va bu qiymat yorqinlikning mutlaq qiymatiga bogliq bolmasa, soyani farqlash mumkin. Shunday qilib, Buger differentsial yorqinlikni qabul qilish chegarasini (2%) ornatishga muvaffaq boldi. Bu "zaif chegara" deb nomlangan birinchi natijalarni olish uchun juda yaxshi usul bolib, keyinchalik "chegara kontrasti" deb nomlangan. XVIII asr psixologlari va fiziologlari Bugerning ishiga etarlicha e'tibor bermadilar, ammo bu darhol uni fotometriyaning asoschisi deb hisoblaydigan optiklar tomonidan tan olindi. Buger yondashuvining oziga xos xususiyati shundaki, u manbalarning optik xususiyatlarini, ya'ni idrok etilayotgan tasvirni shakllantirish fizikasini (shu sababli uni zamonaviy fotometriyaning asoschisi deb hisoblaydi) va ushbu tasvirlarni qabul qilishning umumiy qonunlarini organgan. (Buger, 1950). Shu sababli, Bugerning ushbu asari bilan psixofizika zamonaviy davrda boshlangan deb taxmin qilish adolatli bolar edi. Bugerning kitobi akademik S. I. Vavilov tashabbusi bilan 1950 yilda rus tilida Fanlar akademiyasi nashriyoti tomonidan "Fanlar klassikasi" turkumida nashr etilgan. Ushbu sohadagi keyingi tadqiqotlar nemis olimlari Ernst Veber (Veber, 1834) va Gustav Fexner (Fexner, 1860) ismlari bilan bogliq edi. Veber, xuddi Pifagora singari, har xil sezgir stimullar bilan ishlagan. Xususan, u ikkita chiziqli segmentlar uzunligi tengsiz korinishini aniqladi, agar ularning uzunliklari farqi ularning mutlaq qiymatlarining 1% dan oshsa,xuddi shunday naqsh ham teginish hissiyotlari uchun togri chiqdi. Keyinchalik Veber qonuni deb nomlangan psixofizik qonun kashf qilindi: stimulyatsiya intensivligining (.I)minimal farqlanadigan ozgarishi uning boshlangich intensivligining (.I) doimiy qismi (K)dir: K=.I / I. Korinadigan spektr - bu elektromagnit spektrning inson koziga korinadigan qismi. Ushbu tolqin uzunligi diapazonidagi elektromagnit nurlanish korinadigan yoruglik yoki oddiygina yoruglik deb nomlanadi. Oddiy koz 390 dan 700 nm gacha bolgan tolqin uzunliklariga javob beradi. Chastotasi boyicha, bu 430-770 TGts atrofida bolgan bandga togri keladi. Biroq, spektrda inson kozlari va miyalari ajrata oladigan barcha ranglar mavjud emas. Masalan, pushti ranglar yoki magenta kabi magenta ranglarining ozgarishi kabi ranglar, masalan, mavjud emas, chunki ular faqat bir nechta tolqin uzunliklarini birlashtirish orqali amalga oshiriladi. Faqat bitta tolqin uzunligini oz ichiga olgan ranglar tekis ranglar yoki spektral ranglar deb ham ataladi. .12.
Idrokning predmetliligi. Idrokning predmetliligi ob’ektivlash ham deyiladi va tashqi olamdan olingan ma’lumotlarni shu olamning o‘ziga qaratishida ifodalanadi. Tashqi olamdan kelayotgan ma’lumot, obraz (masalan, o‘qilayotgan kitobning tasviri) bizning sezgi organlarimizda emas (ko‘z ichida emas), balki bizning tanamizdan tashqarida, tashqi olamda deb idrok qilinadi. Bu xususiyatsiz odamning amaliy faoliyatini tasavvur qilib bo‘lmaydi. Idrokning predmetliligi tug‘ma hisoblanmaydi. Sub‘ektda olamning predmetliligini ochib beruvchi ma’lum harakatlar tizimi mavjuddir. Bu yerda to‘yish va harakat sezgilari muhim rol o‘ynaydi. Harakatlar ishtirok etmaganda idroklarimiz predmetlik sifatiga ega bo‘lmagan, ya’ni tashqi olam ob’ektlariga qaratilmagan bo‘lar edi. Sezgi va idrokning farqini tushunish uchun quyidagi misolga murojaat kilamiz. B.G.Ananev tomonidan bemor kishida kurish analizatorining sezgirligi (sezgi) saqlanib qolgan holda idrokning buzilishi tasvirlangan. Davolanishning avval boshida u butun fazoni qandaydir uzluksiz yorug‘lik oqimi sifatida sezgan. Keyinchalik (davolanish natijasida) shaklsiz ma’nosiz dog‘larni ajrata olgan. U birorta ob’ektning predmet sifatida xususiyatini so‘z bilan ham, chizish bilan ham tasvirlay olmagan. Uch oy davomidagi davolanishlardan keyingina bemor ko‘zining idrok qilish xususiyati qayta tiklangan. Faqat ko‘rish sezgisining o‘zi narsalarni aks ettirishni ta’sinlay olmaydi. Bunga misol tariqasida ko‘pchilik olimlar qurbaqaning ko‘zidagi ko‘z pardaning ishini misol qilib keltiradilar. Qurbaqaning ko‘ziga tushgan soyaning bir necha belgilari, asosan harakatlari va burchaklari haqida darak beradi. Shu sababli baqa harakatsiz pashshalar orasida ochidan o‘lishi ham mumkin. Idrokning predmetliligi va yaxlitligi. Predmetlilik idrokning sifati tarzida ish-harakatlarni boshqarishda alohida rol o‘ynaydi. Bu xususiyat yordamida tashqi olamdan olingan ma’lumotlarni ana shu olamning o‘ziga solishtirib ko‘riladi va idrok obrazlarining real predmetlariga adekvat (mosligi) taminlanadi. Tashqi olam bilan aks ettirilishi mos kelmay qolgan xollarda odam to‘g‘riroq aks ettirishni ta’sinlovchi idrokning yangi usullarini qidirishga majbur bo‘ladi. Idrokning yaxlitligi. Yukorida ko‘rsatganimizdek, idrok sezgi a’zolariga ta’sir kiluvchi narsa va hodisalarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farqli ravishda, narsalarning yaxlit obrazidir. O‘z-o‘zidan ravshanki, bu yaxlit obraz turli modallikdagi sezgilar orkali olingan narsalarning ayrim xususiyat va sifatlari haqidagi bilimlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Idrokning ma’lum tarzda tuzilganligi. Idrok ko‘p darajada bizning bir lahzalik sezgilarimizga to‘g‘ri kelmaydi va bunday sezgilarning oddiy yig‘indisidan iborat emas. Biz shu sezgilardan abstraktlashgan, ma’lum vaqt davomida tarkib topadigan elementlarning munosabatining umumlashgan tuzilishini idrok qilamiz. Muzika eshitayotgan kishining uning tuzilishini, uning elementlarining o‘zaro munosabatini idrok qiladi. Chunki muzika alohida notalardan iborat emas. Notalarning o‘zaro .13.
Idrok jarayonining konstantligi tug‘ma emas. Masalan, qalin o‘rmonda yashovchilar ochiq joylarda (cho‘l) uzoqdagi predmetlarni uzoqlikda emas, kichik sifatida idrok qiladilar. Idrokning konstantligi buzilgan, yoki shakllanmagan bo‘lsa kishi balanddan turib pastdagi narsiani kichikdek idrok qiladi. Bolaligida ko‘r bo‘lib qolgan bemor 10-12 metr balanlikdagi derazadan pasga bemalol sakrab tasha olsam kerak deb o‘ylagan. Chunki u pastdagi narsalarni, predmetlarni uzoqlikdagi emas, kichkina ob’ektlar sifatida idrok qilgan. Idrok jarayonining konstantliligining pertseptiv tizimining faol harakatidir. Masalan, oynaga qarab turib yozishga harakat qilinsa tez orada kishi avval qiynaladi, keyinroq esa qo‘lini to‘g‘ri boshqarishga o‘rganadi. Shuningdek tasvirlarni turli burchak ostida o‘zgartirib beruvchi ko‘zoynaklar uzoq muddat taqib yurilsa kishi atrof muhitni to‘g‘ri idrok qilishga o‘rganadi. Agar idrokning konstantligi bo‘lmasa odam benihoya o‘zgaruvchan olamni anglay olmas edi. Idrokning konstanligi tevarak atrofdagi olamning nisbatan barqarorligini ta’minlaydi. Idrokning anglanganligi. Ma’lumki idrok qo‘zg‘atuvchining retseptorlarga bevosita ta’siri natijasida yuzaga kelsa ham, biroq pertseptiv obrazlar hamma vaqt ma’lum ma’noga ega bo‘ladi. Odamning idroki tafakkur bilan, narsaning mohiyatini tushunish bilan mustahkam bog‘liqdir. Narsani ongli idrok qilish – uni fikran atash degan ma’noni anglatadi. Biz idrok kilayotgan narsalarimiz haqidagi ma’lumotlarni o‘zimizga tanish bo‘lgan narsalarga o‘xshashligini aniqlashga, biror sinfga kiritishga, ba’zi kategoriyalarga qo‘shishga intilamiz. 4. Appertseptsiya. Idrok, uni yuzaga keltirgan qo‘zg‘atuvchi bilan birgalikda idrok qilinayotgan sub‘ektning o‘ziga tegishli bir qator omillarga ham bog‘liq. Yakka holda olingan ko‘z, yoki quloq idrok qila olmaydi, balki tirik odam idrok qila oladi. Konkret tirik odamning doimo turli qiziqishlari, ehtiyojlari, hohishi, hissiyotlari, munosabati bo‘lib, ular idrok jarayoniga ta’sir qiladi. Idrokning odam hayoti mazmuniga va odam .14.
Idrok jarayoni kishining motivlariga munosabati (ustanovka) ga ham juda bog‘liq. Idrokning turlari. Idrok klassifikatsiyasining asosi, sezgilardagi kabi, idrok jarayonida ishtirok qiluvchi analizatorlaring har xilligidir. Idrok jarayonida qancha analizatorning yetakchilik qilishiga ko‘ra ko‘rish, eshitish, tuyush, kinestizik, hid bilish va ta’m bilish idroklari farqlanadi.Idrokning sof holatdagi turlari ham uchraydi. Odatda ular birlashib ketgan.Bundag tashqari materiyaning yashash shakllariga ko‘ra ham idrok turlari, fazoni, vaqtni, harakatni idrok qilish aniqlanadi. “Umumiy Psixologiya” darsligida idrokga nisbatan quyidagicha ta’rif berib o’tishgan. Idrok deb, sezgi a’zolariga bevosita ta’sir etib turgan narsa-hodisalar, obrazlarini kishi ongida bir butun holda aks ettirilishiga aytiladi. Yuqoridagi keltirib o’tilgan so’zlardan ko’rinib turibdiki insondagi beshta sezgi a’zolariga ta`sir etib turish orqali narsa va hodisalarni, jarayonlarni, holatlarni ongimizda to’liq holda idrok qilishimizdir. Misol tariqasida dars jarayonlarini oladigan bo’lsak, talaba ikkita sezgi a’zolari orqali darsdagi jarayonni idrok qiladi va yangi mavzuni hamda bilimni egallaydi, mazkur ikkita asosiy deb olgan sezgilar: birinchisi ko’rish sezgisi bo’lsa, ikkinchisi esa eshitish sezgisi hisoblanadi. Maruza so’zlayotgan o’qituvchini talaba ko’rish sezgisi orqali ko’rib turadi. Eshitish sezgisi oraqali eshitib turadi va sezgi retseptorlari orqali idrok qilish jarayoni bo’lib o’tadi. Sezgi a’zolarining markazlari bosh miyada ya’ni oliy nerv faoliyatining yuqori qismida joylashganligi va butun tanamizni harakatiga undan chiqayotgan nerv tolalari, neyronlar, akson, dendrid hamda shivan hujayralaridan o’tayotgan signallar hamda sezgi a’zolari orqali kelayotgan axborotlarni tahlil qilib idrok qilish orqali ongda xulosa chiqariladi. Markaziy nerv sistemasi nerv tolalari orqali butun tanamizni boshqarib turadi. Ushbu sohadagi keyingi tadqiqotlar nemis olimlari Ernst Veber va Gustav Fexner ismlari bilan bogliq edi. Veber, xuddi Pifagora singari, har xil sezgir stimullar bilan ishlagan. Xususan, u ikkita chiziqli segmentlar uzunligi tengsiz korinishini aniqladi, agar ularning uzunliklari farqi ularning mutlaq qiymatlarining 1% dan oshsa,xuddi shunday naqsh ham teginish hissiyotlari uchun togri chiqdi. Keyinchalik Veber qonuni deb nomlangan psixofizik qonun kashf qilindi: stimulyatsiya intensivligining minimal farqlanadigan ozgarishi uning boshlangich intensivligining doimiy qismidir deb takidlab o’tgan. .15. Foydalanilgan adabiyotlar: Nazarova K. Eksperimentalnaya psixologiya. Toshkent, 2001. Daminov Q. va boshqalar. Psixologiyadan seminar va laboratoriya mashg’ulotlari. Toshkent (http://www.genderi.org/ozbekiston-respublikasi-milliy-gvardiyasi-jamoat-xavfsizligi-u.html), 1994. Foziev E. “Umumiy psixologiya “ 1-kitob, Toshkent, 2004 M.G.Davletshin. «Umumiy psixologiya», Toshkent, 2002. G‘oziev E.G. Mamatov M.M. va boshqalar “O‘spirin psixologiyasi” Tosh D.U 1992 Goziev E.G. O‘tanov B “Hamkorlik psixologiyasi” T., Tosh D.U. 1992 Goziev E.G. Oliy maktab psixologiyasi. ToshDU 1996 y. .16. Yüklə 79,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|