23
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elmlər seriyası
2013
UDK 801.323.2
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ BƏZİ ORFOQRAFİK
VƏ ORFOEPİK EYNİLİK
S.X.VƏLİYEVA
Bakı Dövlət Universiteti
nasibali2011@mail.ru
Məqalə iki qohum olmayan ingilis və Azərbaycan dillərinin fonetik quruluşunun
müqayisəli şəkildə tədqiqinə həsr edilmişdir. Həmçinin burada yazılışı və deyilişi fərqli olan
sözlərin təhlilinə yer ayrılmış və onların səbəbləri müəyyənləşdirilmişdir.
Orfoqrafik cəhətdən yazılan sözlər orfoepik mühitdə təhlil olunmuşdur.
Açar sözlər: tələffüz, orfoepik və orfoqrafik mühit, fonetik struktur və hadisə
Fonetikada danışıq səsləri, onların müxtəlif tipləri, yaranması, yaranma-
sında iştirak edən orqanlar və bir sözlə, danışıq səslərinin fizioloji və akustik
xüsusiyyətləri tədqiq olunur. Bu dilçilik şöbəsi bir-birindən fərqli olan iki
qütbü birləşdirir ki, bunların hər birinin də öz tədqiqat obyekti və predmeti var.
Belə ki, fonetikanın əsas bölməsi olan orfoepiya danışıq zamanı dil vahidləri-
nin düzgün ifadəsini tənzimləyən bir bölmə kimi çıxış edir.
Məlumdur ki, tələffüz zamanı nitq axınında danışıq səsləri bir-birinin
ardınca aramsız və sürətlə ifadə olunur, bir-birini qovur və bu surətdə bir çox
səsin modeli tam əks oluna bilməyərək, nəticədə sözdəki səslərdə müxtəlif
fonetik hadisələr və modifikasiyalar baş verir. Nitq axınında baş verə bilən belə
dəyişmələr dağınıq şəkildə deyil, müəyyən ölçülər, meyarlar daxilində olur ki,
həmin ölçülər orfoepik norma şəklində formalaşır.
Düzgün tələffüz normalarını öyrənən orfoepiya bölməsi dilçilikdə daha
çox praktik əhəmiyyət daşıyaraq nitqin düzgün inkişafına xidmət etmək
məqsədini özündə ehtiva edir. Lakin tarixi baxımdan orfoepiya dilin ümumi
inkişaf tendensiyalarının ön cərgəsində durur, dillə nitq arasındakı qarşılıqlı
dialektik əlaqənin əsas yükünü daşıyır. Dildə yaranan hər hansı bir yeni tenden-
si
ya, forma, model əvvəlcə nitqdə formalaşır, nitqdə normaya çevrildikdən
sonra dilin sisteminə daxil olur. Digər tərəfdən dil sistemindəki modellərin
forması nitqdə və tələffüz prosesi zamanı açılır. Bu qarşılıqlı əlaqə baxımdan
24
nitqdə artıq normaya çevrilən dil vahidləri orfoepik qaydalara tabe olaraq, bir
sıra dəyişmələrə məruz qalır.
Orfoqrafik cəhətdən yazılan sözlər orfoepik mühitdə ya yazıldığı kimi, ya
da bunun tamamilə əksi kimi tələffüz edilir. Bu baxımdan da nitq axınında baş
verən bəzi fonetik hadisələrin qaynağında orfoqrafik tendensiyanın durduğunu
nəzərdən qaçırılmamalı və orfoepiya prinsipləri diqqət mərkəzinə alınmalıdır.
Məsələn, bu fakt Azərbaycan dilində daha çox alınma vahidlərdə müşahidə
olunur. Qeyd etdiyimiz hal,
demək olar ki, universal səciyyə daşıyır. Belə ki,
hər hansı bir dilə daxil olan söz həmin dilin özəlliklərini bu və ya digər cəhət-
dən mənimsəyərək özününküləşdirir. Alınma sözlərin çoxunda özünü göstərən
özləşmə prosesi həm fonetik, həm də morfoloji ölçülər daxilində gedir və
orfoepik normaya əsaslanır.
Hər şeydən əvvəl, onu demək lazımdır ki, dil dayanmadan inkişaf edir,
yazı isə, əksinə dəyişməzliyə, sabitliyə, stabilliyə meyllidir. Nitq və dil
arasında ümumilik və fərqlilik olduğu kimi, orfoqrafiya və orfoepiya arasında
bəzən uzlaşma özünü qoruyub saxlasa da, lakin bu fikri hökm kimi qəbul
etmək olmaz. Yəni yazılış ilə tələffüz arasında uzlaşma müəyyən hallarda və
qaydalar çərçivəsində pozula bilir. Bunun isə müxtəlif səbəbləri və əsasları
mövcuddur. Bu vəziyyət özünü bütün dillərdə göstərir. Yazı təsvir etdiyinə
uyğun gəlir, bundan fərqli olaraq tələffüz təsvir olunana, yəni yazıya uyğun
gəlməyə də bilir. Məs.: ingilis dilində ask (söyləmək), help (kömək etmək),
put (qoymaq) və s. bu kimi sözlərdə tələffüz yazıya uyğun gəldiyi halda, bu
fikri read (oxumaq), write (yazmaq), who (kim), give (ver), look (baxmaq),
to t
ravel (səyahət etmək) sözlərinə aid etmək olmaz.
Nəzərə almaq lazımdır ki, orfoqrafiya normaları tarixi kateqoriyadır və
bu normalar dilin inkişaf qanunları ilə yanaşı irəliləyərək oradakı dəyişmələrə
köklənsələr də, heç vaxt dildəki normaları ideal şəkildə ifadə edə bilmir. Buna
görə də, möhkəm sistemə malik müasir orfoqrafiyamızda müəyyən istisnalara
malikdir. Belə vəziyyət bir tərəfdən dilin daim inkişaf etməsi ilə, digər
tərəfdən, yazı qaydalarının mühafizəkarlığı ilə bağlıdır. Dilin tarixindəki hər
bir
zəncirvarı dövrə orfoqrafiya tarixinin müəyyən dövrü uyğun gəlir. Bu
cəhətdən də, müxtəlif tarixi dövrlərdə orfoepiya və orfoqrafiya arasında get-
gedə artan paradokslar meydana gəlmişdir. Bu da, ilk növbədə, düşünürəm ki,
müxtəlif fonetik vahidlərin dilə daxil və xaric olması ilə əlaqəli ola bilər.
Tarixin müxtəlif mərhələlərində əlifba və işarə dəyişkənliyi onun yazı və
tələffüz sisteminə təsirsiz ötüşməmişdir. Bu məsələ müasir Azərbaycan dilin-
dən də kənar keçməmişdir. Məsələn, orfoqrafiya sistemindən apostrof işarə-
sinin xaric edilməsi bu işarə vasitəsilə yazılan bir sıra ərəb və fars mənşəli
sözlərin orfoqrafik cəhətdən taleyinə mübahisə və çaşqınlıq gətirmişdir. Bu hal
indi də izlənilməkdədir. Vaxtı ilə fe´l, şe´r, e´tibar, məş´əl və s. kimi yazılan
sö
zlərin müasir dilimizdə necə yazılması qeyri-müəyyəndir. (şeir, feil, ehtibar,
məşhəl və s). Bu tip yazı və tələffüz arasında ikilik dildə müxtəlif versiyalılıq
25
yaradır. Qeyd etmək lazımdır ki, get-gedə dərinləşməkdə olan bu ziddiyyətlər
nəticədə yazı sisteminin özünə təsir edəcəkdir.
Nümunələri sonsuza qədər artırmaq olar. Məs.: nə üçün “dovğa”,
”dovşan” kimi yazılan sözlər [do: şan], [do: ğa] kimi tələffüz olunur. Burada
zənnimizcə səbəb nitq zamanı baş verən fonetik hadisələr olsa da, ilkin səbəb
isə dillərin tipoloji xarakteri ilə bağlıdır.
Yazı ilə tələffüz arasında əsas ziddiyyətlərdən birinin səbəbi isə əlifba
məsələsi ilə yanaşı bu və ya digər dillərin təsiridir. Elə hallar da var ki, səbəb
ümumən yoxdur.
Qeyd etdiyimiz bu kimi problemlər hələ 1926-ci ildə Bakıda keçirilən
“Birinci Türkoloji qurultay”ın əsas dil məsələlərindən biri olmuşdur. T.İ.
Hacıyev yazır: “Qurultayda ədəbi dil məsələsi geniş yer tutur..... Müzakirə
orfoqrafik normadan başlandı. Əsas nəzəri məruzəni L.V.Şerba etdi: “Orfoqra-
fi
yanın əsas prinsipləri və onların sosial mənası” Dünya fonetika nəzəriyyəsi-
nin görkəmli nümayəndələrindən prof. Lev Vladimiroviç Şerba söylədi ki,
mövcud olan 4 orfoqrafiya prinsipindən türk xalqlarının dilləri üçün ən
münasibi fonetik prinsipdir və etimoloji-morfoloji prinsip onu tamamlamalıdır.
Fonetik prinsipin ölçüsü budur ki, “necə deyirsən, elə yaz”. Belə: ata, daş, və
ya taş, ana və ya anne, su, göz, əl, üz....Ancaq elə məqamlar da var ki, “ necə
deyirsən, elə yazma” prinsipinə əsaslanmalısan. Deyirik: «qızzar, narrar, göz-
zər, atdar...». Ancaq yazmalıyıq: «qızlar, narlar, gözlər, atlar...». Çünki samit
səslər üçün güclü mövqe sait sonudur və sait arasıdır, o halda həmin şəkilçi
belə işlənir: su+lar, nənə+lər..” (4,19). O zaman söylənilən bu prinsip və
təkliflər bu gün də öz aktuallığını, prioritetliyini qoruyub saxlayır.
Ümumiyyətlə, sözün tələffüzü orfoqrafiya ilə deyil, onun tarixi ilə
müəyyən edilir. Hər hansı bir sözdə səs deformasiyaları, ancaq dilə aiddir, bu,
dilin daşıdığı təbii funksiyadan irəli gəlmir, onlar dildən kənar amillərin
nəticəsidir.
Apardığımız müşahidələr nəticəsində deyə bilərik ki, müasir Azərbaycan
və ingilis dillərində sözlərin yazılışı ilə tələffüzü arasındakı fərq və ya eynilik
orfoqrafik və orfoepik normanı təşkil edir. Bu baxımdan da, Azərbaycan və
ingilis dillərində sözlərdə səslərin artması, azalması və yaxud yazıldığı kimi
tələffüz edilməyən dil vahidlərinin yazı və tələffüz arasında olan müxtəlif
münasibətlərin davamlılıq prinsipinə əsasən, iki qrup üzrə sistemləşdirib təsnif
etmək olar:
1.
Orfoqrafik tələblərdən irəli gələn səs artımı və səs düşümü - bu hal
davamlılığa görə daimi olandır.
2.
Orfoepik tələblərdən irəli gələn səs artımı və səs düşümü - bu hal
davamlılığa görə təsadüfü və ya şərti olandır.
Azərbaycan dilində orfoqrafik mühitdə baş verən səs artımının daimi
davamlığı yalnız samitlərlə məhdudlaşır. Fonetik tələbə görə, morfoloji mü-
hitdə iki sait səs yanaşı gəldiyi zaman onlar arasına “ y, n, s ” samitləri artırılır.
Bu hal yalnız orfoqrafik səciyyə daşıyır.
26
Bu fakt müasir Azərbaycan dilində daha çox sonu saitlə bitən isimlərə
yiyəlik, yönlük, təsirlik, üçüncü şəxsin tək və cəminin mənsubiyyət
kateqoriyasının şəkilçisini qəbul edən vahidlərdə baş verir. Məs.:
qapı + -ya (-sı, -ya,- ın) = qapını, qapıya, qapısı, qapının
qonşu + - nu (-ya ,-sı, - ın) = qonşunu, qonşuya, qonşusu, qonşunun
nənə + - ni( -sı, -yə, - ın) = nənəni, nənəyə, nənənin, nənəsi
su + - yu (-ya , -
un) = suyu, suya, suyun və s.
Akademik A.A.Axundov göstərir ki, “su və nə sözləri tarixən samitlə
bitən sözlər olmuşdur. “Su” sözünün qədim türk forması olan “sub” – hətta
bəzi düzəltmə sözlərdə indi də özünü saxlamaqdadır: suvarmaq, suvamaq,
suvaq. Göründüyü kimi, burada “y”
samitinin artımındansa “v” samitinin “y”
samitinə keçməsindən danışmaq doğru olardı” (1, 34).
Bu halda olan vahidlər orfoqrafik cəhətdən necə yazılırsa, orfoepik
mühitdə də eyni cür tələffüz edilir. Lakin burada bəzi fərqlilik də var. Belə ki,
sonu
a, ə açıq saitləri ilə bitən isimlərin yönlük halda tələffüzü həmin sözlərin
yazılışından seçilir. Həmin saitlər tələffüzdə ahəngə uyğun olaraq qapalı sait-
lərdən birinə keçir. Məs.: babaya [babıya], nənəyə [nəniyə], kölgəyə
[kölgiyə] və s.
Bu fakt ingilis dilində də izlənilir.
1.
sonu samitlə bitən sifətlər müqayisə dərəcəsində işlənərək onlarda
samit artımı müşahidə olunur. Məsələn, big-big ger, hot-hot ter, fat-
fatter
və s. Bundan fərqli olaraq, sifətlər müqayisə dərəcəsində
işlənərək sonu y səsi ilə bitən sözlər i səsinə keçir: early→i+er =
earl
ier → earliest; easy→easier, easiet, happy→happier, happiest
2.
sonu [ f ; fe ]
səsləri ilə bitən isimlər cəmdə işləndiyi zaman onlarda
iki cür dəyişmə müşahidə olunur: səsartımı və səsdəyişməsi: f,
fe→v+es: leaf (yarpaq)→leaves (yarpaqlar); wolf→wolves (cana-
varlar); knife
→knives (bıçaqlar); wife→wives (arvadlar). Lakin
bir istisna var: roof→roofs (dam).
3.
sonu samit+y
səsi ilə bitən isimlər cəmdə işlənərkən onlarda iki cür
dəyişiklik olur: y→i+es. Məs.: lady-ladies; baby-babies; army-armies;
party-parties; body-bodies; lorry-lorries.
4.
adi indiki
zamanda III şəxsin təkində sonu y samiti ilə bitən fellərdə
y→i-es dəyişməsi olur. Məs.: to carr y-he carr ies; to cop y-she cop ies;
to worry-worries.
5.
adi keçmiş zamanda sonu y samiti ilə bitən fellərdə y→i+ed də-
yişməsi baş verir. Məs.: to study-stud ied, to worry-worr ied, to
carry-carr ied.
6.
happy+ness, busy+ness
şəkilçisi bu sözlərdə isim yaratdıqda kökün
son samiti
y→i ilə əvəzlənir: happiness, business.
7.
sonu –s, -ss, -ch, -sh, -tch, -x
hərfləri ilə bitən isimlər cəmdə
işləndikdə i-səsartımı olur və “s” əvəzinə “es” həm yazıda, həm də
27
tələffüzdə mövcudluğunu qoruyub saxlayır. Məsələn, bus→buses,
class→classes, bench→benches, fox→foxes, box→boxes və s.
Bunlardan fərqli olaraq, orfoepik mühitdə baş verən səsartımı hadisəsi
müasir Azərbaycan və ingilis dillərində xüsusi hallarda müşahidə olunur.
T.İ.Hacıyev bildirir ki, ərəb əlifbası türkcənin baş orfoqrafiya prinsipi
olan fonetik normanı pozur, ərəb əlifbasında deyilişdəki səslərlə yazıdakı
işarələrin balansı müxtəlif olur (4, 20).
Bu baxımdan, iltisaqi dillərə verilən tələblərə əsasən bu dillərdə söz
daxilində (yəni flektiv dillərdən alınmış sözlərdə) eyni zamanda ai, ae, ıo, ui,
ue,
əi, iə, aü, eə, ea, io və müxtəlif tipli başqa səslər yanaşı işləndiyi zaman
tələffüz qaydalarına əsasən “y” samiti artırılaraq əlavə səs kimi diqqəti cəlb
edir. Məs.: ailə [ayilə], Nailə [Nayilə], mail [mayil], nail [nayil], bais [bayis],
müdafiə [müdafiyə], poema [payema], duet [duyet], diametr [diyametr],
realizm [reyalizm], zəif [zəyif], stadion [stadiyon], iaşə [iyaşə], müayinə
[ma:yinə], təqaüd [tə:qayüt], dialoq [diyalok] və s. Lakin tərkibində əa, üa,
üə hərf birləşmələri olan sözlərdə göstərdiyimiz misallardan fərqli olaraq,
birinci sait deyilmir, ikincisi isə bir qədər uzun tələffüz edilir. Məs.: səadət
[sa:dət], müavin [ma:vin], müalicə [ma:licə], müəyyən [mə:yyən], müəllim
[mə:llim]. Bəzən müasir dilimizdə bu hərf birləşmələrindən formalaşan elə dil
vahidlərinə rast gəlinir ki, onlarda bu halı izləmirik. Məs.: memuar, aktual,
seans, bəraət və s.
Samit səslərin sözə artımından fərqli olaraq, tələffüz prosesində saitlərin
artımı daha geniş dairəni əhatə edir.
1.
sözün I hecasında qoşa samit ilə işlənən alınma sözlərin I və ya II
hecasına sait səs əlavə olunur. Məsələn, stəkan-istəkan, stul-ustul,
stol-ustol, qrip-qirip, qrammatika-
qıramatika, qrup-qurup,
flora-
fılora, qram-qıram və s.
2.
I hecalı sözlərin ön hissəsinə “u” səsi əlavə olunur. Məs.: rus – urus.
3.
söz ortasında və söz sonunda ardıcıl şəkildə üç və ya dörd samitin
işləndiyi alınma sözlərə danışıq zamanı [ i, u, ü ] səsləri artırılır. Bu
hal yazıda müşahidə olunmur. Məs.: qəbz-qəbiz, dövr-dövür, meyl-
meyil, hüsn-
hüsün, qəsbkar-qəsibkar, zülmkar- zülümkar və s.
Səsdüşümü hadisəsini səsartımı hadisəsində olduğu kimi, həm fonetik,
həm morfoloji də prinsip əsasında təhlil etmək mümkündür. Qeyd etmək
lazımdır ki, Azərbaycan dilində iyirmidən artıq qayda müşahidə olunur.
Orfoqrafik tələblərdən irəli gələn səsdüşümü morfoloji prinsiplər əsasında
müəyyənləşir. Və bildirmək lazımdır ki, səsdüşümü hadisəsi həm morfemlər
sərhədində yanaşı gələn iki saitdən birinin düşməsi ilə, eyni morfem daxilində
səsdüşümü yerinə görə həm saitlər, həm də samitlər, bəzən də hər ikisinin
düşməsi gözlənilir. Bu faktı misallarla izləyək:
Oyun + -
a < oy(u)na, bur(a)dan, bəniz + -ə < bən(i)zə, əyir +-i < əyri,
ayır+ -ı < ayrı, sivir +- i
ın < ağlın, ağız+ - ın < ağzın, oğul + - un < oğlun və s. bu kimi sözlər.
28
Göstərdiyimiz misalları sonsuza qədər artırmaq mümkündür. Müasir dilimizdə
yalnız tələffüzdə özünü göstərən bu fakt bir zaman yazı faktına çevrilə bilər ki,
bu zaman həmin sözlərdə kök və şəkilçi sərhədi itəcəkdir. Tarixən bu yolla
formalaşan sözlər müasir dilimizdə var: сар(ы)ал, ой(у)на, сив(и)ри, оь(у)лан,
йум(у)руг, ай(ы)ры вя с.
İngilis dilində orfoqrafik tələblərdən irəli gələn sait
düşümünə: ta hate-hat (e) red- nifrət etmək, five-fif(e)th-beşinci sözlərinin
göstərmək olar.
Orfoepik tələblərdən irəli gələn səsdüşümü isə yalnız fonetik prinsip
çərçivəsində məhdudlaşır. Yəni orfoqrafik cəhətdən yazılan söz nitq axınında
bundan fərqli çıxış edərək, oxunmayan səs təzahürü bağışlayır.
1.
söz daxilində [ov] səsləri yanaşı işləndiyi zaman II səs düşür və sözdə
səs uzanması müşahidə olunur. Məsələn, dovğa, dovşan, qovurma,
qovğa, yovşan kimi yazılan sözlər do:ğa, do:şan, qo:urma, qo:ğa,
yo: şan kimi tələffüz olunur.
İngilis dilində söz daxilində [al], [ov], [ea], [ee], [or], [ar] və s. səs
birləşmələrində səs düşümü və səs uzanması müşahidə edirik. Məsələn: chalk
[
ʧ ɔ:k] təbaşir, calf [ka:f]-dana, call [kɔ:l]-çağırmaq; move [mu:v]-hərə-
kət, moving [mu:viŋ] –təsirli, sea[si:]-dəniz, meet[mi: t]-qarşılaşmaq və s.
2.
söz daxilində [öv] səsləri yanaşı işləndiyi zaman eyni ilə birinci halda
olduğu kimi, III səs düşərək sözdə səs uzanması baş verir. Məs.:
göv
hər, tövbə, növbə, bənövşə, bünövrə, hövsələ, kövrək, lövbər
kimi yazılan sözlər gö:hər, tö:bə, nö:bə, bənö:şə, bünö:rə, hö:sələ,
kö:rək, lö:bər kimi tələffüz edilir. Və yaxud, sonra sözündə tələffüz
prosesində n səsi düşərək so: ra kimi ifadə olunur
3.
söz
ortasında və sonunda st, zy , xt, şt, ft, kt, hv, hz, hs, fv, şf səs
birləşmələri ilə işlənən sözlərdə I və ya II səs oxunmayan səs kimi tələffüz
edilir. Və bu da, nəticədə orfoepik cəhətdən sözlərdə səsdüşümü hadisəsi ilə
yanaşı səs dəyişməsi hadisəsini reallaşdırır. Bu hal sözlərə şəkilçi artırıldığı
zaman da olur. Məs.: sərbəst, dost, dəst, dəsmal, abstrakt, təzyiq, nəhs,
səhv, məhv, neft, əfv, kəşf, bədbəxt, xoşbəxt, bəxt, ailəpərəst, dürüst kimi
yazılan sözlər tələffüz zamanı sərbəs( t), dos( t), dəs( t), dəs(t) mal, abstrak (
t), təz (y) iq, nə (h) s, səhv(f), məhv (f), nef (t) , əf (v) , kəş (f - v) , bədbəx
(t), xoşbəx (t), bəx(t), ailəpərəs(t), dürüs(t), fak (t) kimi ifadə olunur.
İngilis dilində də oxunmayan hərf və hərf birləşmələri daha genişdir.
Burada da eyni ilə I və ya II səs oxunmayan səs kimi, ya da heç tələffüz
edilmir. Məsələn, kn, wh, igh, b, n, l, gh, h, s, ue, gh, wr, ue.
1.
kn-
səs birləşməsi yazılır, amma heç vaxt tələffüz olunmur: knee
[ni:]-
diz, know[nəu]-bilmək, knife [naif]- bıçaq, knight [nait]-
cəngavər və s.
2.
wh-
yalnız o saiti olanda “h” səsi tələffüz olunur: [o,u] kimi
səslənir: who [hu:]-kim, whom[hu:m]-kimi, kimə, whose [hu:z]-
kimin, whole[həul]-bütün. Qalan saitlər olanda w [w]-səsi tələffüz
29
olunur. when[wen]-
nə vaxt, haçan, where[weə]-harada, haraya
what[w
ɔt]-nə, why [wai] - nə üçün, white [wait]-ağ.
1.
wr-
w heç vaxt tələffüz olunmur, ancaq r səsi tələffüz olunur:
to write
[raıt]- yazmaq, writer[raıtə]-yazıçı və s.
2.
igh
yazılır gh tələffüz olunmur: [laıt]-işıq, yüngül, thought
[
Ɵɔ:t]-fikirləşmək, bright [brait]-parlaq və s.
3.
bir sıra qaydasız fellər keçmiş və Perfect zamanında “gh” işlənir,
ancaq bu samit birləşməsi heç vaxt tələffüz olunmur: brought
[br
ɔ:t]-gətirdi, biught [bɔ:t]- almaq, fought[fɔ:t]- davaşmaq və s.
Lakin bunu biz high
sözünə aid edə bilmərik: high[haı]-hündür,
uca.
4.
ue saitləri tələffüz olunmur: techique [tek
ʼnik]-texnika, mosque
[m
ɔsk]-məscid və s.
5.
bir çox sözlərdə samitlər yazılır, ancaq tələffüz olunmur:
a) bu sözlərdə “b” tələffüz olunmur: debt [det]- borc, comb [kəum]-
daraq və s.
b)“n” tələffüz olunmur: autumn[
ɔ:təm]- payız, solemn [sɔləm]-
təntənəli və s.
c)“t” və “d” tələffüz olunmur: castle[ka:sl]-saray, thistle [
Ɵısl]-
qanqal, ballet [bæleı]-balet; boulevard-d tələffüz edilmir: [bu:lva:]-bulvar və s.
ç)“l”
tələffüz olunmur: to walk [w
ɔ:k]- gəzmək, to talk [tɔ:k]-söhbət
etmək, folk [fəuk]-insanlar və s.
d) bir çox sözlərin əvvəlində “h” yazılır, ancaq tələffüz olunmur:
hour
[auə]-saat, honest [
ɔnist]- düz, honour [ɔnə]- şərəfli və s.
e) s tələffüz olunmur: island[aılənd]-ada, isle[aıl]-ada və s.
4.
Azərbaycan dilində elə sözlər də var ki, cümlə daxilində həmin
ifadəni söyləyən zaman sözdə səs düşümü hadisəsi baş verir. Məs.: Gəl
burada otur,
Bəs bu nədir kimi yazılan cümlələr “ Gə burda otu “və “Bə bu
nədi “ kimi tələffüz olunur.
Göstərdiyimiz bu zəngin və maraqlı dil faktları bir daha göstərir ki,
dilçiliyin bütün bölmələri bir-biri ilə əlaqəli olub, bir-birini qarşılıqlı şəkildə
şərtləndirir. Bu sahədə aparılan araşdırma, tipoloji cəhətdən bir-birindən fərqli
ol
an Azərbaycan və ingilis dillərinin orfoqrafiya və orfoepiya qaydalarının
nəzəri əsaslarını izləməyə gərəkli material verir.
Məqalə Bakı Dövlət Universitetdaxili 50+50 qrant proqramı çərçi-
vəsində yerinə yetirilmişdir.
30
ƏDƏBİYYAT
1.
Axundov A.A. Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı: Maarif, 1984, 392 s.
2.
Axundov A.A. Ümumi dilçilik. Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 280 s.
3.
Cəlilov F.A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: Maarif, 1988,285 s.
4.
T.İ.Hacıyev Birinci türkoloji qurultayda dil məsələləri // BUN Xəbərləri. Humanitar elmlər
seriyası, 2006, №2, s. 18-27.
5.
Бонк Н.А., Котий Г.А., Лукьянова Н.Л. Учебник английского языка. Часть I.
M
:Деконт+ГИС,1998, 637 с.
6.
Де Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. М.: Прогресс, 1977, 315 с.
7.
Домбровский И. Знак и смысл. Вопросы языкознания, 1973, № 6, с. 31-39.
НЕКОТОРЫЕ ОРФОГРАФИЧЕСКИЕ И ОРФОЭПИЧЕСКИЕ СХОДСТВА
АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО И АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКОВ
С.Х.ВАЛИЕВА
РЕЗЮМЕ
В статье впервые рассматриваются с теоретической и практической стороны не-
которые фонетические сходства азербайджанского и английского языков. Сходства этих
языков в фонетическом строении были основательно определены.
Ключевые слова: произношение, голосовые вызовы, орфографические и орфо-
эпические сходства
SOME ORTHOGRAPHIC AND ORTHOEPIC SIMILARITIES
IN THE AZERBAIJANI AND ENGLISH LANGUAGES
S.Kh
.VALİYEVA
SUMMARY
The article is the first to discuss the theoretical and practical sides of some phonetic
similarities in the Azerbaijani and English languages. The similarities in these languages in the
phonetic structure are thoroughly defined.
Key words: orthoepic, orthographic, phonetic structure, pronunciation
Dostları ilə paylaş: |