0f11aztitul(1-7)

179 
 
Hər bir maddə üçün radioaktiv çevrilmə periodunun sabit kəmiyyət olduğunu nə-
zərə alaraq radioaktiv nüvələrin çevrilmə (aktivliyinin azalma) qanununu asanlıqla 
müəyyənləşdirmək olar. Bunun üçün verilmiş ixtiyari  maddənin başlanğıc 
= 0 
anında radioaktiv nüvələrinin sayını 
-la işarə edək. Yarımçevrilmə perioduna bə-
rabər müddətdə, yəni: 
= , radioaktiv nüvələrin sayı 2 dəfə azalır: 
=
2
. 
Bir o qədər zaman intervalından sonra (yəni 
= 2 ) radioaktiv nüvələrin sayı 
yenə 2 dəfə azalır: 
=
2
=
2
. 
Bu qayda ilə radioaktiv nüvələrin sayının azalma qanunauyğunluğunu müəyyən-
ləşdirmək olar: 
=         →    
=
2
= 2     →   
=
2
= 3    →    
=
2
   
=
    →    =
2
.        (1) 
Radioaktiv nüvələrin ixtiyari   zaman anında sayı üçün aşağıdakı düsturu yazmaq olar: 
                                               
=
∙ 2 .                                              (2) 
(2)-də 
=   olduğu nəzərə alınarsa, radioaktiv çevrilmə qanununu ifadə edən 
düstur alınar: 
                                    =
∙ 2 .                                             (3) 
Burada N – radioaktiv çevrilmədən sonra çevrilməmiş qalan nüvələrin sayıdır. Bu 
düstura uyğun olaraq ixtiyari nümunədəki radioaktiv nüvələrin sayının zamandan asılı 
olaraq azalma qanununu qrafik təsvir edə bilər 
(a)
. 
 
İxtiyari   zaman intervalında çevrilməyə məruz qalan nüvələrin sayı belə müəy-
yən olunur: 
∆ =
−
=

∙ 1 − 2
 
.                                      (4) 
(4)  düsturundan  çevrilən  nüvələrin  radioaktiv  nüvələrin  hansı  hissəsini  təşkil 
etdiyi təyin olunur: 
∆
= 1 −
= 1 − 2
 
.                                                       (5) 
(a)
  LAYİHƏ

---

180 
 
Radioaktiv nüvələr yarımçevrilmə peruiodundan başqa,  orta yaşama müddəti 
(
−
) ilə də xarakterizə olunur. Onun yarımçevrilmə peruiodu ilə əlaqəsi vardır: 
= 1,44 .                                                                                 (6) 

 İxtiyari t zaman anındakı radioaktiv nüvələrin sayının bu nüvələrin orta yaşama 
müddətinə nisbətinə bərabər kəmiyyət radioaktiv nüvələrin aktivliyi adlanır: 
= .                                                                                       (7) 
Radioaktiv nüvələrin  aktivliyinin fiziki mənası bu nüvələrin vahid zamandakı 
çevrilmələrinin sayını ifadə etməsidir. Radioaktiv nüvələrin aktivliyi də zaman keç-
dikcə nüvələrin sayının azalma qanunu ilə azalır: 
=
∙ 2 .                                                                            (8) 
Radioaktiv maddənin aktivliyinin BS-də vahidi bekkereldir (1Bk): 1 Bk – elə radioaktiv 
maddənin aktivliyinə deyilir ki, həmin maddədə 1 san müddətində 1 çevrilmə baş versin. 
 
 
 
NƏ ÖYRƏNDİNİZ? 
İş vərəqində “Radioaktiv çevrilməsi qanunu” mövzusunda esse yazın. 
 
 
= 3  müddətindən sonra nə qədər radioaktiv nüvə qalar? 
Məsələ 2. Radioaktiv maddənin çevrilməsi qanununun qrafikinə 
əsasən onun 
= 3  müddətindən sonra qalan nüvələrinin sayını 
təyin edin.  
Nəticənin müzakirəsi: 
 Maddədə  = 0 anında neçə radioaktiv nüvə var idi? 
 Maddədə  = 2  müddətindən sonra neçə radioaktiv nüvə qalar? 
 Maddədə  = 3  müddətindən sonra neçə radioaktiv nüvə qalar?  
ARAŞDIRMA 
2
TƏTBİQETMƏ 
N
6400
0
T
t
 
2T
 
3T
 
Həyatla əlaqələndirin: 
Mənzildə radioaktiv radon qazının nüvələrinin sayı 15,2 sutkada 16 dəfə azaldı. Radonun 
yarımçevrilmə periodu nə qədərdir?  
 Radioaktiv nüvənin yarımçevrilmə periodunu hansı düsturla təyin etdiniz? 
 Həmin müddətdə radon qazının radioaktivliyi necə dəyişər? 
 
Özünüzü qiymətləndirin: 
№ 
Suallar 
Bilirəm 
zəif 
orta 
yaxşı 
1 
Radioaktiv  çevrilmə  qanununu  şərh  edin  və  düsturunu 
yazın. 
 
 
 
2 
Radioaktiv elementin iki yarımperioda bərabər zaman in-
tervalında hansı hissəsi çevrilməyə məruz qalar? 
 
 
 
3 
Radioaktiv atomun üç yarımperioda bərabər zaman inter-
valından sonra neçə hissəsi çevrilmir?  
 
 
 
4 
Niyə  Yer  kürəsində  bütün  radioaktiv  nüvələr  tamamilə 
çevrilməyə məruz qalmır? 
 
 
 
  LAYİHƏ

---

181 
 
4.10. NÜVƏ REAKSİYASI  
 Atom nüvəsinin hər hansı zərrəciklə qarşılıqlı təsirindən digər 
atom nüvəsinə çevrilməsi nüvə reaksiyası adlanır. 
Nüvə  reaksiyasının  baş  verməsi  üçün  qarşılıqlı  təsirdə  olan 
zərrəciklər  və  ya  nüvələr  bir-birinə  nüvə  qüvvələrinin  təsir 
dairəsinə qədər (
≈ 10
m) yaxınlaşmalıdır.  
Bu  məqsədlə  həmin  zərrəciklərə  yüksək  kinetik  enerji  verilməlidir.  Zərrəciklərə  yüksək 
kinetik  enerji  vermək  üçünsə  elementar  zərrəciklərin  sürətləndiricisi  adlanan  xüsusi 
qurğudan istifadə olunur. Sürətləndirilmiş zərrəciklə (protonla) ilk nüvə reaksiyası 1932-ci 
ildə aparılmışdır: o, litium nüvəsinin iki helium nüvəsinə çevrilmə reaksiyasıdır: 
Li + p → He + He. 
Nüvə reaksiyalarının tədqiqində neytronun kəşfi çox mühüm rol oynadı. Belə ki, elektrik 
cəhətdən neytral olan neytron hətta sürətləndirilmədən də maneəsiz şəkildə atom nüvəsinə 
daxil olaraq onu başqa nüvəyə çevirə bilir.
 

 
E.Rezerford  1911-ci  ildə  apardığı  məşhur  təcrübəsində 
qızıl 
   atomunu 

-zərrəciklərlə  (
  nüvəsi  ilə) 
bombardman  etməklə  atomun  planetar  modelinə  malik 
quruluşunu əsaslandırdı. Bu təcrübədə qızıl atomunda heç 
bir dəyişiklik aşkar edilmədi, sadəcə olaraq 2000 

-zərrə-
cikdən  biri  nüvədən 
180°  geri  qayıtmışdır.  Lakin 
Rezerford  1919-cu  ildə  apardığı  təcrübədə  azot 
  nü-
vəsini 

-zərrəciklərlə bombardman etdikdə yeni kimyəvi 
elementin nüvəsi və əlavə zərrəcik yaranmışdır. 
 Niyə -zərrəciyiklə 
ağır nüvəni bom-
bardman etdikdə bu 
nüvədə çevrilmə baş 
vermir, lakin “yün-
gül” nüvələrin həmin 
zərrəciklə bombard-
manı onlarda dəyi-
şikliyə səbəb olur? 
 
 
 
 
Nüvə reaksiyasının xarakteri və enerjinin saxlanması qanunu. Nüvə reaksiya-
sının  xarakteri  qarşılıqlı  təsirdə  olan  zərrəciklərin  növündən  və  enerjisindən  asılı 
olaraq müxtəlif ola bilər: 
1. Nüvə qarşılıqlı təsirdə olduğu zərrəciyi tutduqdan sonra bir neçə qamma kvantı 
şüalandırmaqla öz əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Bu zaman nüvədə heç bir dəyişiklik 
baş vermir. 
2. Nüvə onu atəşə tutan zərrəciyi qəbul edərək nisbətən böyük kütlə ədədinə malik 
yeni nüvəyə çevrilir. Belə nüvə adətən həyəcanlanmış halda olur və o, zərrəcik (neytron, 
proton, elektron, 
-zərrəcik və s.) buraxmaqla başqa elementin nüvəsinə çevrilir. 
3. Nüvə zərrəcik tutduqdan sonra qəlpələrə parçalanır, onlar da öz növbəsində 
 zərrəciklər buraxmaqla başqa elementlərin nüvələrinə çevrilir. 
İxtiyari nüvə reaksiyası belə yazılır: 
+ →   +


;                                               (1) 
Məsələ 1. Verilən reaksiyalarda alınan məchul izotopu təyin edin. 
1) 
+
→? +
;    2) 
→? +
;  3) 
→? +
;
2
4
  4) 
+
→? + . 
Nəticənin müzakirəsi. 
 
 Hansı reaksiya nüvə çevrilməsi, hansı nüvə reaksiyasıdır? Niyə? 
ARAŞDIRMA 
 
1
 
Reaksiyalar arasında fərq nədir?
 
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN • 
Fizika – 9
 
  LAYİHƏ

---