13
Elektrik yükləri necə paylanır?
• Məsələ 2. Rezin dayağı olan
iki eyni metal kürənin elektrik
yükü uyğun olaraq
= +39 və
= −11 -
dur
(b)
. Kürələri bir-birinə toxundurub uzaqlaşdır-
dıqda onların hər birində nə qədər elektrik yükü
qalar?
Nəticənin müzakirəsi:
Elektriklənmiş metal
kürələri
bir-birinə
toxundurduqda nə baş
verər?
Kürələri bir-birindən
uzaqlaşdırdıqda hansı
fiziki hadisə baş verər?
Bu zaman hər bir
kürədə nə qədər yük
qalar?
a. Darağı saçınıza sürtməklə elektrikləndirib zərif qu
tükünə toxundurun...
Bu zaman nə baş verər, niyə?
b. Qu tükünü daraqdan çırparaq
qoparın və o, havada olduğu zaman
darağı altda
elə məsafədə yerləş-
dirin ki, tük havada eyni hündürlük-
də süzsün
(c)
...
Niyə tük yerə düşmür, onu havada süzməyə məcbur edən nədir?
Cavabınızı əsaslandırın.
№
Suallar
bilirəm
Zəif Orta
Yaxşı
1
“Elektrik yükü diskretdir” müddəasını
necə izah edə bilərsi-
niz?
2
Cisimlərin sürtünmə ilə elektriklənməsi elektrik yükünün hansı
xüsusiyyətindən irəli gəlir?
3
Elektriklənmiş cisimlər arasındakı qarşılıqlı təsiri məsafədən
ötürən nədir?
4
Hansı təcrübə ilə iki növ elektrik yükünün mövcud olduğunu
sübut edə bilərsiniz?
• NƏ ÖYRƏNDİNİZ?
“Elektrik yükü” və “elektromaqnit sahəsi” anlayışlarının xəritəsini qurun.
+39Kl
–11Kl
(b)
ARAŞDIRMA
2
TƏTBİQETMƏ
HƏYATLA ƏLAQƏLƏNDİRİN
ÖZÜNÜZÜ QİYMƏTLƏNDİRİN
(c)
LAYİHƏ
14
1.2. ELEKTROSTATİK SAHƏ. ELEKTROSTATİK SAHƏNİN İNTENSİVLİYİ
Sükunətdə olan elektrik yüklərinin yaratdığı sahə
elektrostatik
sahə adlanır.
Elektrik sahəsinin intensivliyi – elektrik sahəsində sınaq
yükünə təsir edən elektrik qüvvəsinin bu yükün miqdarına olan
nisbəti ilə ölçülən fiziki kəmiyyətdir:
E = .
Elektrik sahəsinin intensivliyinin BS-də vahidi:
E =
= 1 = 1 − dir.
Elektrik qüvvəsi elektrik sahəsinin intensivliyi ilə sınaq yükünün miqdarı
hasilinə bəra-
bərdir:
F = E.
Kulon qanunu: sükunətdə olan iki nöqtəvi yükün vakuumda qarşılıqlı təsir qüvvəsi
yüklərin modulları hasili ilə düz, aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir:
F = k
|q ||q|
r
.
Kulon qüvvəsini intensivlik düsturunda nəzərə aldıqda elektrik sahə intensivliyinin asılı
olduğu kəmiyyətlər müəyyən olunur.
Nöqtəvi yükün verilmiş nöqtədə yaratdığı elektrik sahəsinin intensivliyinin modulu
yükün miqdarı ilə düz, yükdən olan məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir:
E = k
|q |
r
.
Şəkildə verilən hesablama
sisteminə nəzərən sükunət-
də olan müsbət yükünün
yaratdığı sahə təsvir edil-
mişdir.
Bu sahənin hansı nöqtə-
sində elektrik sahəsinin
qüvvə xarakteristikasının
modulu ən böyükdür;
ən kiçikdir?
• Məsələ 1. Aşağıdakı sualları araşdırın:
a.
Elektrik sahəsinə gətirilən sınaq yükünün miqdarını iki
dəfə artırdıqda sahənin intensivliyi necə dəyişər?
b.
Elektrik sahəsini yaradan zərrəciyin elektrik yükünün miq-
darını iki dəfə artırdıqda sahənin intensivliyi necə dəyişər?
Nəticənin müzakirəsi:
Elektrik sahəsinin
intensivliyi nədən
asılıdır?
Elektrostatik sahə. Elektrodinamikanın məsələlərindən biri verilən yüklü zərrə-
ciyin yaratdığı elektromaqnit sahəsinin qüvvə xarakteristikasını təyin etməkdir.
Elektromaqnit sahəsinin xüsusi hallarından biri sükunətdəki elektrik yükünün ya-
ratdığı elektrik sahəsidir.
Elektrik sahəsi –verilən hesablama sisteminə nəzərən
0, = 0
olan elek-
tromaqnit sahəsidir.
Əgər elektrik sahəsini verilən hesablama sisteminə nəzərən
sükunətdə olan elektrik yükləri yaradırsa, belə sahə elektrostatik sahə adlanır. Bun-
dan
sonra sadəlik üçün elektrik sahəsi dedikdə
elektrostatik sahə nəzərdə tutulacaq.
ARAŞDIRMA
1
• KEÇDİKLƏRİNİZİ XATIRLAYIN •
Fizika – 8
LAYİHƏ
15
Elektrik sahəsi bircins və qeyri-bircins ola bilir.
Bircins elektrik sahəsi – intensivliyi, fəzanın bütün nöqtələrində qiymət və
istiqamətcə eyni olan elektrik sahəsidir. Əks halda sahə qeyri-bircinsdir.
Məsələn, biri müsbət, digəri eyni miqdar mənfi yükə malik paralel müstəvi löv-
hələrarası fəzadakı elektrik sahəsi bircins
(a)
, nöqtəvi yükün yaratdığı elektrik sahəsi
isə
qeyri-bircinsdir
(b)
.
Nöqtəvi elektrik yükünün vakuumda və mühitdə yaratdığı elektrik sahə-
sinin intensivliyi. Məlumdur ki, nöqtəvi yükünün vakuumda yaratdığı elektrik
sahəsinə sınaq yükü gətirilərsə, onlar arasında Kulon qarşılıqlı təsiri yaranacaq.
Vakuumda sükunətdə olan iki nöqtəvi yükün qarşı-
lıqlı təsir qüvvəsi yüklərin modulları hasili ilə düz,
aralarındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib
olub yükləri birləşdirən düz xətt boyunca yönəlir
(c)
:
| || |
1
4
| || |
. 1
Burada
k mütənasiblik əmsalıdır, onun qiyməti:
1
4
9 ∙ 10
∙
.
Həmin sabit onu göstərir ki, hər birinin yükü 1Kl, aralarındakı məsafə 1 m olan
iki nöqtəvi yük vakuumda bir-birinə
9 ∙ 10
qüvvə ilə təsir edir.
Burada
elektrik sabitidir:
8,85 ∙ 10
∙
.
Beləliklə, Kulon qanununun riyazi ifadəsi əsasında vakuumda yükünün yarat-
dığı elektrik sahəsinin
mənbədən ixtiyari r məsafəsindəki nöqtədə intensivliyin mo-
dulunu təyin etmək olar:
| |
1
4
| |
. 2
Nöqtəvi elektrik yükünün vakuumda yaratdığı sahənin intensivliyi bu yükün
miqdarından düz, mənbədən sahənin verilən nöqtəsinə qədərki məsafənin kvadratın-
dan tərs mütənasib asılıdır.
Əgər yükü müsbətdirsə, intensivlik vektoru sahənin istənilən nöqtəsində radial
istiqamətində yükdən xaricə, mənfidirsə, həmin
nöqtədən yükə doğru yönəlir
(d)
.
(a)
(b)
(c)
0
0
0
0
LAYİHƏ