20
seçilən sifəti olduqca realistcəsinə təsvir edilmişdir. Hey kəlcik əsir qulu, ehtimal ki,
"skifi" xatırladır.
33
Gəncə şəhərinin həndəvərində buna bənzər ikinci b ir heykə lc ik də tapılmışdır.
"Yu mşaq qalpaq (papaq), sifətin ümu mi görünüşü və üzün təsvirindəki b ir sıra təfərrüat
əlamətləri - badamı gö zlərin yerləşdirilməsi, sivri saqqalın və alın saçının təsviri həmin
başı Kül-Oba kurqanındakı kəhrəba qabdakı, gü müş Voronej qabındakı və A mudərya
dəfinəsinin qızıl lövhələrindəki məşhur skif təsvirlərinə o xşatmağa imkan verir". Gəncə
tapıntısını qədim Gəncədə və Azərbaycanın d igər rayonlarında, Gürcüstanda,
Ermənistanda aparılan qazıntıla r za manı tapılan tipik skif tunc ox ucluqla rı ilə
tutuşdurmaq o lar. Məh z bu paralellər həmin tapıntını e.ə. V-IV əsrlərə aid etməyə
imkan verir. Gəncədən tapılmış skif baş ının əhə miyyəti bundadır ki, o, Avropa
skiflərinin, ya xud Orta Asiya sakların ın ikonoqrafiyasının nadir nü munəsidir.
34
Abşeronda arxeolo ji qazıntılar zamanı skif tip li tunc ox ucluqları tapılmışdır.
35
Biz Əmircandan tapılmış heykəlciyi, Gəncə "skif" başına müvafiq olaraq, e.ə.
V-IV əsrlə rə - ehtimal ki, köçəri skiflə rin Cənubi Qa fqaza və Abşerona girdikləri dövrə
aid edirik.
Abşeronun etnoqrafik tədqiqi burada qədim qəbirlərin olduğunu meydana
çıxarmışdır ki, bu da Abşeronda qədim yaşayış yerlərinin mövcudluğunu sübut edir.
Abşeron kəndlərinin - Maştağa, Buzovna, Məhəmməd i sakin ləri burada içərisində,
yanlarında qırmızı g il bardaqlar qoyulmuş skeletlər o lan böyük təndirvari qədim
qəbirlər o lmasına da ir mə lu maflar topla mışlar.
36
Be lə dəfn mə rasimi nə müsəlman, nə
də xristian norma larına xas olmayıb, ehtima l ki, daha erkən dövrlərə a iddir.
Bu cür arxaik qəbirlər 1898-ci ildə Bakıda, köhnə müsəlman qəbiristanlığın ın
yerində tikiləcək Ale ksandr Nevski kils əsinin bünövrəsi qazılarkən də tapılmışdır.
Burada bir-b irinin üstündə bir neçə cərgə daş qutu tipli qədim qəbirlə r və böyük təndir
tipli b ir qəbir aşkar edilmişdir. "Formaca bizim çörə k yapılan böyük dia metrli adi
təndirimizə bənzəyən yeralt ı mağara və onun içərisində divar boyu çömbəlt mə
oturdulmuş və qabaqlarına xırda gil çö mlək qoyulmuş beş-altı skelet. Bu, cəmiyyətin
sosial-siyasi əsasını qəbilə-tayfa quruluşu təşkil edən hə min uzaq keç mişdən qalma
qəbilə qəbri id i.
37
Hə min sahənin sonrakı tədqiqi
38
, eləcə də kilsənin bünövrəsinin qoyulmasında
iştirak edən qocaman yerqazan fəhlə Məşədi Xudaverdinin verdiy i məlu mat həmin
ərazidə qədim, islamaqədərki qəbirlərin o lduğunu təsdiq etdi. Məşədi Xudaverdinin
mə lu matına görə, o və onunla b irlikdə yer qazan başqa fəhlə lər "quyuya, təndirə
oxşayan və divar boyunca oturmuş halda 7-8 insan skeleti olan çala aşkar etmişlər;
skeletlərin bə ziləri dağılıb tökü lmüş, bəziləri isə olduğu kimi qalmışlar, ske letlərin hər
birinin qabağında nahamvar formalı sarı-q ırmızı gil kasa qoyulmuşdu. Skeletlər çalan ın
ətrafında oturdulmuşdu. Təndirin ortasında isə kobud yonulmuş yastı, dəyirmi şəkilli
kiçik kələ-kötür daş qoyulmuşdu. Daşın ortasında həvəngə oxşayan içi oyulmuş daş
kasa, kasanın yanında isə dəstəcik şəklində o xlov var idi".
39
Bu mə lu matla r yu xarıda göstərilənlə rlə uyğun gəlir və onların doğruluğuna
şübhə doğurmur.
21
Gö rünür, sonralar orta əsr şəhəri Bakın ın salındığı təpə qədim yaşayış yeri,
təpədən 150-200 metr ara lıda kı qeyd olunan məza r yerləri isə qəbiristanlıq olmuşdur.
Be ləliklə, bu təpənin bilavasitə yaxın lığında olan Ba kı qalasının əra zisi era mızdan
çox-ço x əsrlər əvvəl məskun o lmuşdur. Bizcə, bunu Şirvanşahlar sarayı ərazisindəki
qayada qazılmış novçalı kasavarı çu xurlar və dördkünc şəkilli çalalar da təsdiq edir. Qız
qalasının şimal tərəfində aparılan qazıntılar zaman ı küçənin səviyyəsində 2,2 metr
dərinlikdə tapılmış orijinal tunc balıq fiquru (u zunluğu 8,2 s m, hündürlüyü 4,5 s m,
göv-dəsinin eni 2 s m, qalınlığı 0,7 s m) böyük maraq doğurur. Balığın başı dombalan,
ağzı açıq, gözləri düy məcik kimi qabarıq formadadır, qulaq ları u zunsov çıxıntılar
şəklində göstərilmişdir. İki ü zgəci vard ır; quyruğu halqavarı ş əklində yu xarıya doğru
qatlanmışdır. Balığın gövdəsinin hər yeri böyük ustalıqla sədəflə örtülmüşdür.
40
Bu
fiqur a rxa ik xara kter daşıyır və formaca , ehtima l ki, antik dövrə mə xsusdur.
Balıq təsvirlərinə Qobustan qayalarında rast gəlinir və onlar e.ə. X-IX
minilliklərə a id edilir.
41
Balıq obrazları Zərdüştilik panteonunda müəyyən tanrıların
inkarnasiyası olmuşdur.
42
Balıq rəs mlə rinə Abşeron evlərinin fasadında, Şirvanşahların
Bakıda kəsdird ikləri sikkələrdə rast gəlin ir və əhali bunu qədim ənənə ilə izah edir.
Yu xuda balıq görən Abşeron sakini bunu var-dövlət əlaməti kimi yozur. Gö rünür,
balığa sitayiş Abşeronda ən qədim ayin-lərdən olub, ehtimal ki, dəniz tanrısının rəmzini
təcəssüm etdirir.
Şirvanşahlar sarayının yuxarı həyətində aparılan arxeolo ji qazıntı zamanı boğazı
Yaloylutəpədə tapılmış e.ə. III-I əsrlərə a id küpələrinkinə bənzəyən küpə aşkar
olunmuşdur.
43
1986-c ı ildə İçə rişəhərdə aparılmış arxeolo ji qa zıntının materia lla rı
Bakın ın qədimliyi haqqında daha tutarlı məlu mat verə bilər. Ümu mi həcmi 144 m
2
olan
qazıntı sahəsi cənub-qərbdə dövrümü zədək qalmış Məhəmməd ibn Əbu Bəkr
(Sınıqqala) məscidinə (h.471-c i, miladi 1078/ 9-cu il) b itişir. Qa zıntı sahəsi iki təbəqəli
abidədən ibarətdir: üst təbəqə XIV-XVII əsrlərə , alt təbəqə IX-VIII əsrlərə aiddir. A lt
mədəni təbəqənin materia lla rı böyük maraq doğurur. Qa zıntın ın cənub hissəsində
bünövrəsi təbii qaya üstündə qoyulmuş düzbucaqlı şəkilli böyük otağın şimal və qərb
divarların ın qalıq ları qalmışdır. Bu təbəqədə qayada qazılmış beş quyu, habelə,
mü xtəlif d iametrli ço xlu təndir aşkar ed ilmişdir. On ların yaxın lığında, sahənin
cənub-qərb hissəsində torpağa iri təsərrüfat küpləri basdırılmışdır. Alt təbəqədə,
qayanın səviyyəsində formasına və g ilin tərkibinə görə orta əsr keramikasından
fərqlənən və daha erkən dövrə aid olan saxsı qab qırıqları tapılmışdır. F.İbrahimov bu
qabları Nüydüdə və Şamaxıda tapılmış materiallarla analogiyasına, forma və bəzəy inə
görə antik dövrə aid ed ir.
44
1986-c ı ildə Şa ma xı a rxeo loji dəstəsi Şa ma xı şəhərindəki VIII sahədə qazıntı
işlərini davam etdirmişdir. Burada torpaq s əthindən 3-4 metr aşağıda orta əsr
hamamının sabun zalının bir h iss əsi aşkara çıxarılmışdır. Soyunma otağının tikili
əlamətləri olmayan cənub-şərq hissəsində qazıntı işləri materikə qədər davam
etdirilmişdir. IX-XII əsrlərə aid mədəni təbəqədən altda erkən orta əsr və son antik dövr
qatı vardır. Bu qat əl işi olan adi keramika qırıq ları ilə səciyyələnir. Buna bənzər
keramika nü munələri Ağsu rayonundakı Nüydü kəndində aşkar olunmuşdur. Onlar e.ə.
Dostları ilə paylaş: |