■ Ş. Adıgözəlov ■ m u L t I k u L t u r a L i z m ş İr X a n a d ig ö z ə L o V

---

■  Ş.Adıgözəlov  ■

M U L T İ K U L T U R A L İ Z M  

Ş İR X A N   A D IG Ö Z Ə L O V

B eynəlxalq  M ü h ən d islik  A k ad em iyasın ın   həqiqi  üzvü, 

hüquq  elm ləri  d oktoru

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ AZƏRBAYCANDA 

MULTİKULTURALİZM SİYASƏTİ

B eynəlxalq  aləm də  etim adsızlıq  m ühiti 

form alaşm aqda,  irqçilik,  m illətçilik,  ksenofo- 

biya genişlənm əkdə,  etnik və milli  dözüm süz- 

lük  az  qala  həyat  tərzinə  çevrilm əkdə  olduğu 

bir  reallıqda  A zərbaycan  R espublikasında 

m ultikulturalizm ,  dinlərarası  və  m ədəniyyət- 

lərarası  dialoq,  tolerantlıq  və  harm onik  etnik 

müxtəlifliyin özünəməxsus birgəyaşayış modeli 

formalaşmışdır.  Dünya  bu  modeli  öyrənmək- 

dədir. Çoxmədəniyyətlilik (multikulturalizm) bu 

m odelin  əsas  fəlsəfəsini  təşkil  edir.  Ə slində 

multikulturalizm ksenofobiya, islamofobiya və 

irqçiliyin  alternatividir.  O nlar  bir-birinə  an- 

toqonistdir.  Biri  barışığa  çağırışdır,  digəri 

ədavətə.  Нэг  ikisi  strateji  hədəflərə  malikdir. 

M ultikulturalizm də  bu,  qlobal  səviyyədə  mə- 

dəniyyətlərarası  harm oniyaya  nail  olm aqdır. 

A ltem ativində  isə  bu,  qlobal  xaosa  sürüklə- 

məkdir.  Deməli,  faktiki  olaraq  bəşəriyyət  ye- 

nidən  “kim -kim i”  sualı  ilə  üz-üzə  qahbdır. 

Deməli,  həm regional,  həm də qlobal  səviyyə- 

də  m ultikultural  dəyərlərin  m üdafıəsi,  təbliği 

və təşviqi  sadalanan acı reallıqlar kontekstində 

hər  zam an  olduğundan  daha  aktual  və  zəru- 

ridir.  Bu  sahədə A zərbaycan  R espublikasınm  

əsrlərlə formalaşmış təcrübəsi  unikal öməkdir. 

“K itabi-Dədə  Q orqud”  dastanından,  şifahi  və 

yazılı  ədəbiyyatım ızdan  keçən  bariz  nüm unə- 

lər uzaq keçmişdən bu günüm üzədək m ultikul­

tural  ənənələrin  m övcudluğunu  aşkar  şəkildə 

sübut  edir.  Bu  reallıq  fonunda  m üasir  dövrdə 

həllini  gözləyən yalm z bir əsas m əsələ qalırdı. 

Yeni  geosiyasi  şəraitdə  A zərbaycanın  uğurlu 

inkişafım təmin edəcək ideoloji xəttin seçilmə- 

si.  Ulu Ö ndər Heydər Ə liyev etnik millətçiliyə 

altem ativ  kimi  bütövlükdə A zərbaycan  xalqı- 

nın  və  cəm iyyətinin,  eyni  zam anda A zərbay-

can  dövlətçiliyinin  yüksəlişini  şərtb n d irən   və 

m ultikulturalizm in  əsas  m ənəvi  bazası  olan 

azərbaycançılıq dövlət təlim ini  milli  ideologi- 

ya kimi  irəli  sürdü.

A zərbaycan  R espublikası  Prezidenti  Ad- 

ministrasiyasının  rəhbəri,  akadem ik  Ramiz 

Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi,  9 noyabr 2007-ci 

il  tarixdə  “A zərbaycan”  qəzetində  çap  olunan 

“A zərbaycançılıq-m illi  ideologiyanm   kam il 

nüm unəsi”  adlı  m əqaləsində  qeyd  olunduğu 

kim i,  “A zərbaycançılıq”  anlayışı  m illi  siyasi 

diskursda,  nisbətən,  yaxın  vaxtlarda  işb dilir.

O,  ölkədə  yaşayan  bütün  etnik  qrupları  və 

m ilb tləri  ü m u m d ö v b t m ən afeb ri və dəy ərb ri 

əsasında  real  surətdə  b irb şd irm ək   ideyasınm  

verballaşdırılm ası  kimi,  1992-1993-cü ilb rd ə , 

x ü su sib  geniş  yayılan  şovinist və  separatçılıq 

əhvali-ruhiyyəsinə qarşı mübarizə ideyası kimi 

m eydana  gəlmişdir.  Yeni  anlayış  ictim aiyyət 

tərəfındən  kifayət  qədər tez  dəstəklənmiş,  yeni, 

məzmunlu  elem en tb rb   dolğunlaşmışdır.  Düşü- 

nürük ki,  indi “azərbaycançılıq” artıq milli ideo- 

logiyanın ilk nümunəsi  hesab ed ib  b ib r”. (1)

M əhz bu  ideologiya  sayəsində  ölkəm izdə 

bütün konfessiyalar və etnoslar arasmda unikal 

həmrəylik mühiti  formalaşmış, tolerantlıq, dini 

loyallıq,  milli  özünəm əxsusluq  və  bəşəri  də- 

yərlərə  sadiqlik  həyat  tərzinə  çevrilm işdir. 

Başqa s ö z b ,  Üm um m illi Lider H eydər Əliyev 

A zərbaycanın  g ə b c ə k   uğurlu  inkişafı  üçün 

azərbaycançılığı  dəqiq  ideoloji  h əd əf seçərək 

öz  uzaqgörən,  müdrik  siyasəti  i b   əsrlər  boyu 

form alaşm ış  çoxm ədəniyyətlilik ənənəsini  in- 

k işa f etdirdi  və  onu  keyfiyyətcə  yeni  m ərhə- 

ləyə  qaldırdı.  Hüquqi  və  siyasi  m üstəvidə 

m ultikulturalizm in  yerini  m üəyyən  etdi.  Bu- 

nunla  da  ilk  növbədə  m ultikulturalizm   siyasi

■  138  ■

■  İyu l -  Avqust - Sentyab r  ■

---

■  Dövlət idarəçiliyi:  nəzəriyyə və təcrübə  ■

m odelinin assim ilyasiya və təcridçilik kim i di- 

gar mümkün siyasi modellərdən üstün olduğunu 

bütün  dünyaya  nümayiş  etdirdi.  Ü m um m illi 

Lider H eydər Ə liyev təsadüfi deyildir ki, mul- 

tikultural  d əy ə rb rə  əvəzsiz  sərvət  kimi  yana- 

şırdı:  “A zərbaycanın çoxm illətli, tolerant ölkə 

olm ası  bizim   böyük  sərvətim izdir,  üstünlüyü- 

m üzdür...  A zərbaycan  onun  ərazisində  yaşa- 

yan bütün m illət və xalqların ümum i vətənidir. 

Ə razim izdə yaşayan azərbaycanlı da,  ləzgi də, 

avar  da,  kürd  də,  talış  da,  udin  də,  kum ık  da, 

başqası  da  -   bütünlükdə  ham ısı  azərbaycan- 

lıdır.  “A zərbaycan”  sözü bizi  həm işə  birləşdi- 

rib” .  (2,  s.52)

Bu  s ö z b r   bu  gün  də  son  dərəcə  əhəm iy- 

yətlidir və  təkzibedilm əz  həqiqət  gücündədir: 

biz, yəni A zərbaycanda yaşayan bütün xalqlar 

m əhz  b ir  yerdə,  m əhz  azərbaycanlı  olaraq 

dünya  üçün  maraq  kəsb  edə  bilərik.  Biz  ayrı- 

ayrılıqda heç kim  üçün m araqlı  deyilik!

Elə  bu  m əntiqlə  də  zəm anəm izin  dühası 

H eydər Ə liyev A zərbaycanın  çoxm illətli  döv- 

lət  olaraq  m illi  siyasətinin  əsas  m əzm ununu 

b e b  m üəyyən etmişdir:  “ ...Respublikamızın ən 

başlıca  sərvəti  əsrlərdən  bəri  bu  torpaqda 

yaşayan,  öz  taleyini,  öz  həyatını  bu  torpağa 

bağlayan, m üxtəlif m illətlərdən olan, m üxtəlif 

dinlərə  etiqad  edən  adamlardır.  Ölkə  пэ  qədər 

çox  xalqı birləşdirsə,  bir о  qədər zəngin  olar” . 

(2, s.54) Üm um m illi  Liderin peyğəm bərcəsinə 

sö y b d iy i bu fıkirbr, m üasir dünyam ızda milli- 

etnik və dini dözüm süzlük mühiti  formalaşdır- 

m aqla  “ idarə  olunan  xaos”  vəziyyəti  yaradan 

qüvvələrin  kim liyini  anlam aq  və  nəticələr 

çıxarm aq üçün  olduqca  ibrətamizdır.

“H eydər Ə liyev  azərbaycançılıq  ideyasına 

tam am ilə yeni m əzm un verərək, onu Azərbay- 

canın m illi-etnik xüsusiyyətlərinə, m üasir döv- 

rün  tə b b lə rin ə   və  dünyanın  m üasir  şəraitinə 

u y ğ u n la şd ırd ı...  H ey dərƏ liyev azərbaycançı- 

lığı  bütöv  bir  xalqın-bütün  dünyada  yaşayan 

azərbaycanlıların, A zərbaycanla bağlılığı olan 

soydaşlanm ızın  və  həm vətənbrim izin  söykən- 

diyi milli birlik platformasına çevirdi”,- deyərək 

(2, s.57) Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 

İctim ai-siyasi  m ə s ə b b r   üzrə  köm əkçisi,  pro­

fessor  Ə li  H əsənov  U lu  Ö ndərin  bütün  sahə-

lərdə olduğu kimi, milli m əfkurə sferasında da 

m isilsiz  xidm ətlər göstərdiyini  vurğulam ışdır.

Bu, bir həqiqətdir ki, azərbaycançılıq ideo- 

logiyası,  bir  tərəfdən,  A zərbaycan  tü rk b rin in  

ölkədəki  digər etnik qruplara tolerant m ünasi- 

bətinin,  sülh  içində  yaşam aq  istəyinin  bariz 

göstəricisi oldusa, digər tərəfdən Azərbaycanın 

türk  dünyasınm   ayrılm az  parçası  olduğunu 

təsdiqlədi.  Milli  nihilizm ə,  milli  nifaqa  və  bu 

əsasda  is tə n ib n   təxribata  qarşı  sipər  rolunu 

oynayan  azərbaycançılıq  m əfkurəsini  m üasir 

A zərbaycan  d ö v b tç iliy in in   ideoloji  təlim inə 

çevirən  U lu  Ö ndərin  13  avqust  2001-ci  il  ta- 

rixdə  m illi-m ənəvi  d əy ərb rim izin   qorunm ası 

ilə  bağlı  verdiyi  bəyanatda  sə s b n ə n   f ık irb r 

kifayət  qədər  aktual,  xəbərdaredici  və  ibrəta- 

m izdir:  “ H ər  xalqın  öz  adət-ənənəsi  var,  öz 

m illi-m ənəvi və dini  dəyərləri var.  Biz öz mil- 

li-m ənəvi  dəyərlərim izlə,  adət-ənənələrim izlə 

fəxr edirik. Ə gər insan m ənsub olduğu m ilb tin  

m illi-m ənəvi  d əy ərb rin i  anlaya  bilm irsə,  ya- 

xud onları qəsdən təhrif edirsə, əgər vəziyyət о 

dərəcəyə  çatırsa  ki, A zərbaycanın  dini  rəhbəri 

təhqir olunur, onda, təbiidir ki, bu, bizi narahat 

etməlidir...  Biz A zərbaycanda dem okratiyanın 

bütün  tə b b b rin i  tətbiq  etm işik,  edəcəyik  də. 

A ncaq Azərbaycanın  milli-m ənəvi  dəyərlərinə 

qarşı,  A zərbaycanın  milli  m entalitetinə  qarşı 

yönəldilm iş  h ərək ə tb rin   ham ısının  qarşısı 

alınacaqdır” .  (2,  s.45)

H eydər  Ə liyev  xaricdə  yaşayan  azərbay- 

canlıların  dağınıq  halda  yaşam am ası,  onların 

diaspor  fəaliyyəti  göstərm əsi  üçün  milli  həm- 

rəyliyin  vacib  olduğunu  bildirdi.  O,  həm   də 

yaxşı  dark  edirdi  ki,  m illi  həm rəyliyin  m öh- 

k əm b n m əsi üçün  azərbaycançılıq ideologiya- 

sı  zəruridir.  M əhz  bu  ideologiyanın  təbliği 

nəticəsində  A zərbaycanı  hansı  səbəbdən  tərk 

etm əb rin d ən   asılı  olm ayaraq  xaricdə yaşayan 

soydaşlarım ız arasında milli  həmrəylik yarandı 

və  onlar ümum milli  m araqlar nam inə  birlikdə 

fəaliyyət  göstərməyə  başladılar.  Bunun  nəticə- 

sində də soydaşlanm ız arasında azərbaycançılıq 

ideologiyası  milli  həm rəyliyin  konsepsiyasına 

çevrildi.  Prezident  xarici  d ö v b tb r ə   ilk  səfər- 

b rin d ə n   başlayaraq  getdiyi  hər  bir  ölkədə 

yaşayan  h əm v ətən b rim izlə  g ö rü ş b r  keçirir,

■  3 (55) 2016  ■

■  139  ■

---

■  Ş.Adıgözəlov  ■

onların  problem ləri,  qayğıları  ilə  maraqlam r, 

tövsiyələrini  verirdi. A zərbaycan diaspom nun 

yeni  m ərhələdə  in k işa f  tezislərini  də  m əhz 

böyük öndərin həm in görüş və çıxışlarda söy- 

lədiyi  fikirlər,  m üddəalar  təşkil  etmişdir.  Özü 

də  bu,  hər  zam an  şüarçılıqdan  uzaq,  reallığı 

əks  etdirən,  zərurətdən  doğan  fıkir  və  müd- 

dəalar olmuşdur.  Bu baxım dan  H eydər Əliye- 

vin  2001-ci  ilin  noyabrında  Bakıda  Dünya 

Azərbaycanlılannın I Qurultayında bəyan etdiyi 

tezislər  əslində  azərbaycançılığın,  Azərbaycan 

təəssübkeşliyinin  ən  lakonik  ifadəsi  idi:  “Biz 

istəyirik  ki,  m ü x təlif ölkələrdə  yaşayan  azər- 

b aycanlılar  həm in  ölkələrin  vətəndaşı  kim i, 

istədikləri  kimi  yaşasınlar.  A ncaq  heç  vaxt  öz 

milli köklərini, milli m ənsubiyyətlərini  itirmə- 

sinlər.  B izim   ham ım ızı  birləşdirən  bu  am il- 

b rd ir.  Bizim   ham ım ızı  birləşdirən,  həm rəy 

edən  azərbaycançılıq  ideyasıdır.  A zərbaycan- 

çılıq  öz  m illi  m ənsubiyyətini,  m illi-m ənəvi 

d əy ərb rin i  qoruyub  saxlam aq,  eyni  zam anda 

onların  üm um bəşəri  dəyərlərlə  sintezindən, 

inteqrasiyasından bəhrələnm ək deməkdir.  Hər 

bir  insan  üçün  milli  m ənsubiyyəti  onun  qürur 

mənbəyidir.  H əm işə  fəxr  etm işəm ,  bu  gün  də 

fəxr edirəm   ki,  m ən  azərbaycanlıyam .  H ər bir 

azərbaycanlı  öz  m illi  m ənsubiyyətinə  görə 

qürur hissi keçirm əlidir və biz azərbaycançılığı 

yaşatm alıyıq” .  (3,  s.168)

Azərbaycanm  multikultural  ənənələrinin 

d ö v b t  tərəfindən  qorunması  işində  ən  rnühüm 

istiqamətlərdən biri də Ümummilli  Lider Heydər 

Əliyevin təşəbbüsü və göstərişi ilə bu məsələnin 

hüquqi  sənədlərdə,  о  cümlədən  Azərbaycan 

R espublikasının  K onstitusiyasında  əks  olun- 

masıdır.  Belə  ki,  m ultikulturalizm   siyasətinin 

əsasını  təşkil  edən  tolerantlıq  (dözüm lülük) 

prinsipi  A zərbaycan  R espublikası  K onstitu- 

siyasının  bir  sıra  m addələrində  aydın  şəkildə 

təsbit  edilmişdir.  Bununla  bağlı  “ Bərabərlik 

h üququ”  (m addə  25,  bənd  3),  “ M illi  m ənsu- 

biyyət hüququ” (maddə 44, bəndlər  1, 2), “Ana 

dilindən  istifadə  hüququ”  (m addə  45,  bəndlər

1,  2) və başqa m addələri  göstərm ək  müm kün- 

dür.  (4,  s.12) B ununla yanaşı, dahi  m üasirim iz 

H eydər  Ə liyev A zərbaycan  dilinin,  tarixinin, 

ədəbiyyat  və  m ədəniyyətinin  azərbaycançılıq

m əfkurəsi i b  dərkinin m etodologiya və strate- 

giyasını formalaşdırdı. Ulu Öndər H eydər Əli- 

yev Azərbaycan dilinə m əhz azərbaycançılığın 

m ənəvi  əsası  kim i  yüksək  qiym ət  verirdi; 

“Azərbaycanın d ö v b t müstəqilliyi Azərbaycan 

dilini  əbədi  edibdir və  bu  gün A zərbaycan  di- 

lim iz  yaşayır  və  yaşayacaqdır.  Qoy Azərbay- 

can  dili  m üstəqil  A zərbaycanda,  e b c ə   də 

dünyada  yaşayan  bütün  azərbaycanlıların  dili 

olsun.  Bu dil bu gün azərbaycanlıların mənəvi 

birliyinin əsasıdır” .  (4 ,s.l3 )

U lu  Ö ndər  H eydər  Ə liyevin  2001-ci  il 

iyun  ayının  18-də  im zaladığı  “ D ö v b t  dilinin 

tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında”, həm- 

çinin  9  avqust  2001-ci  il  avqust  ayının  9-da 

im zaladığı  “A zərbaycan  əlifbası  və A zərbay- 

can  dili  gününün  təsis  edilm əsi  haq q ın d a” 

Fərm anları  böyük  tarixi-siyasi  əhəm iyyətə 

malikdir.  (4 ,s.l2 )  Bu, bir həqiqətdir ki, dil  mil- 

lətin  simasını  səciyyəbndirən  am ilb rd ən  biri, 

onun  m illi  sərvətidir.  M ilb tin   dilinin  d ö v b t 

dili  statusuna  yüksəlm əsi  isə  tarixi  hadisə, 

milli  d ö v b tçilik   tarixinin  qızıl  səhifəsidir.  Bu 

m əqam  m ilb tin  m ilb t olaraq təsdiqidir.  Çünki 

dilin  d ö v b t dili  statusuna yüksəlm əsi  m ilb tin  

öz taleyinə  sahibliyinin,  d ö v b t qurm aq və qo- 

rum aq  qüdrətinin,  eyni  zam anda  dilinin  zən- 

ginliyinin  sübutudur.  Bu  gün  A zərbaycan 

dilinin d ö v b t statuslu d ilb r  arasında olm asına 

görə  bu  dilin  mənəvi  dirilik  atributuna  çevril- 

m əsi  yolunda  böyük  fədakarlıqlar  göstərm iş 

Ü m um m illi  Lider  H eydər  Ə liyevə  m innətdar 

olmalıyıq.

“D ö v b t  dilinin  tətbiqi  işinin  təkm illəşdi- 

rilməsi haqqında” fərm an isə dilimizin  inkişafı 

və  tətbiqi  sahəsində  m eydana  çıxan  problem - 

lərin  həllində  m ühüm   rol  oynadı.  Sənəddə 

A zərbaycan Prezidenti yanında D ö v b t Dil Ko- 

m issiyasının yaradılm ası da nəzərdə tutulurdu.

M üstəqilliyim izin  ilk  ilində-1991-ci  ildə 

latın qrafıkalı Azərbaycan əlifbası qəbul olunsa 

da,  bu  qərar  kağız  üzərində  qalm ışdı.  Yalnız 

Ümumm illi Liderimiz H eydər Əliyevin “Azər- 

baycan  əlifbası  və  A zərbaycan  dili  gününün 

təsis  edilm əsi  haqqında”  Fərm anından  sonra 

ana  dilim izin  tətbiqi  işinin  daha  m ükəm m əl 

səviyyədə həyata keçirilm əsinə  stimul verildi.

■  140  ■

■  İvul  -  Avqust - Sentyab r  ■

---

■  Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə  ■

M əhz  bundan  sonra respublikada bütün  yazılı 

sənədləşm ələr latın qrafıkası  ilə  aparıldı.

U lu Ö ndərin ölkə rəhbərliyinə qayıdışı dini 

dəyərlərə m ünasibətdə,  d ö v b t-d in  m ünasibət- 

lərində  yeni  m ərhələnin  başlanğıcı  oldu.  Çox 

keçm ədi  ki,  bu  sahədə  həyata  keçiriləcək  si- 

yasətin m ahiyyəti xalqa açıqlandı, din sahəsinə 

qayğı,  dini  abidələrin  bərpası,  m illi-m ənəvi 

dəyərlərin  qorunm ası  və  təbliği  d ö v b tin   din 

siyasətinin  prioritet  istiqam ətlərindən  birinə 

çevrildi.  Onun  həyata keçirdiyi  uğurlu  siyasət 

nəticəsində A zərbaycan  R espublikası  dövlət- 

din m ünasibətlərində həssas nəzarətlə bərabər, 

ölkədə  etiqad  azadlığı  üçün  şərait  yaradıldı, 

dini  dəyərlərə,  ibadət  yerlərinə  və  din  adam - 

larına  xüsusi  qayğı  göstərilm əyə  başlanıldı. 

Ə sas  m əqsəd  isə  d ö v b tb   din  arasında  qarşı- 

lıqlı anlaşm a və əməkdaşlığı gücləndirm ək idi.

Ö lkəm izdə bütün dini  konfessiyalar qanun 

qarşısında bərabərdir və eyni  statusa malikdir. 

Ölkə vətəndaşlarım n  əksəriyyətini təşkil  edən 

m üsəlm anların  hüquqlarım n  təm in  olunm ası 

i b   yanaşı,  d ö v b t  respublikada  yayılm ış  digər 

dinlərə də qayğı  göstərir.  Bundan savayı, döv- 

b t-d in  m ünasibətlərinin tənzim lənm əsi istiqa- 

m ətində  m ühüm   addım   olaraq  Ulu  Ö ndər 

H eydər Ə liyevin 21  iyun 2001-ci  il tarixli  512 

saylı  F ərm anı  i b   Dini  Q urum larla  İş  üzrə 

D ö v b t Komitəsi yaradılmışdır. Bunun ardınca, 

Ulu öndərin təşəbbüsü i b  20 avqust  1992-ci il- 

də “dini etiqad azadlığı haqqm da” A zərbaycan 

R espublikasının  Q anunu  qəbul  edilmişdir.

Ü m um m illi Lider H eydər Ə liyevin rəhbər- 

liyi  altında  ölkəm izdə  A zərbaycan  xalqının 

m ultikultural  ənənələrinin  qorunm ası  və  inki- 

ş a f  etdirilm əsi  sahəsində  həyata  k e ç irib n  

siyasi  istiqam ət  yeni  m ə rh ə b d ə   onun  layiqli 

davam çısı  Prezident  İlham  Ə liyev  tərəflndən 

uğurla inkişaf etdirilir. M ultikulturalizmi Azər- 

baycan  R espublikasm ın dövlət siyasəti,  xalqı- 

m ızın həyat tərzi kirni dəyərləndirən Prezident 

İlham   Ə liyev  bu  siyasətin  həyata  keçirilm ə- 

sində  BM T,  ATƏT,  A vropa  Şurası,  Avropa 

İttifaqı,  İslam   Ə m əkdaşlıq  Təşkilatı  və  digər 

nüfuzlu  beynəlxalq  təşkilatlarla  əm əkdaşlığa 

xüsusi önəm  verir.  O, daim a ölkəm izin bu təş- 

kilatlar tərəfm dən qəbul e d ib n  milli azlıqların

hüquq  və  azadlıqlarının  m üdafıəsi  i b   bağlı 

konvensiyalara qoşulm asının vacibliyini  qeyd 

edir.  M əhz bu siyasi xəttin nəticəsi kim i Azər- 

baycan  P rezidentinin  göstərişi  i b   ölkəm izin 

26  noyabr 2009-cu  il  tarixli  qanunla  “M ədəni 

özünüifadə  form alarının  m üxtəlifliyinin  qo- 

runm ası və təşviqinə dair” U N ESC O  K onven- 

siyasına qoşulm asım   göstərm ək  olar.

Sivilizasiyalararası  dialoq  prosesinə  töhfə 

verm ək  m əqsədilə  Prezident  İlham   Ə liyevin 

təşəbbüsü  i b   2008-ci  ildə  A vropa  Şurasının 

mədəniyyət nazirb rin in  toplantısı Bakıda keçi- 

rildi  və  bu  tədbirə  İslam  Ə m əkdaşlıq Təşkila- 

tının m ədəniyyət n azirb ri  də dəvət edildi.  Bu, 

tarixdə  ilk  dəfə  idi  ki,  iki  rnühüm  beynəlxalq 

təşkilatın  nüm ayəndələri  Bakıya  toplaşm ışdı- 

lar.  2009-cu ildə Bakıda növbəti anoloji tədbir 

keçirildi.  Bu  dəfə Avropa  Şurasının  mədəniy- 

yət  n a z irb ri  İslam   Ə m əkdaşlıq  T əşkilatm ın 

Bakıda k e ç irib n  tədbirinə dəvət edildi.

B ununla  da A zərbaycan  dünyada  süni  şə- 

kildə  erroziyaya  uğradılm aqda  olan  m ultikul­

tural  d əy ərb rə  sadiq qaldığım  bir daha hər iki 

sivilizasiyanm  yüksək səviyyəli təm silçib rin ə 

nüm ayiş  etdirdi.

Prezident  İlham   Ə liyevin  təbirincə  desək, 

“m ultikulturalizm   üstünlüklərdən,  böyük  var- 

lıqlardan biridir.  Ə fsuslar ki, dünyanın müxtə- 

lif yerbrində, qonşu bölgəbrdə, O rta Şərqdə və 

Avropada  m üəyyən  narahatlıq  yaradan  meyil- 

b r in   şahidi  oluruq.  Təcridolunm a,  ayırm a  və 

bəzən  ədavət  m e y ilb rin i  görürük.  Çünki 

dünyaya töhfo vermək, daha yaxşı dünyanı, ha­

rm  üçün  m üvafıq  olan  dünyanı  qurm aq  üçün 

yaşayırıq.  İstəyirik ki, bütün xalqların, d in b rin  

nüm ayəndəbri yaşayış tərzindən asılı olmaya- 

raq,  layiqli  şəraitdə  dinc  həyat  sürsünbr.  Dini 

hislərə əsaslanan gərginlik halları bütün ölkələr, 

о  cüm lədən  ço x m ilb tli  cəmiyyəti  olan  ö lk ə b r 

üçün çox təhlükəlidir” .  (5)

Pıezident İlham Əliyev sadalanan reallıqlar 

kontekstində bu gün m ədəniyyətlərarası dialo- 

qa heç zam an olmadığı qədər ehtiyac olduğunu 

vurğulayaraq bildirm işdir ki, d ö v b tim iz nəinki 

m əscidlərin,  həm çinin  pravoslav  və  katolik 

kilsəbrinin,  sinaqoqların yenidən qurulm asına 

və inşasına sərm ayə yatırır.  İşğalçı Erm ənistan

■  3 (5 5 )2 0 1 6   ■

■  141  ■

---

■  Ş.Adıgözəlov  ■

dövləti üçün isə terrorçuluq və etnik təmizləmə 

siyasəti xarakterikdir və A zərbaycanın mədəni 

irsini  məhv  etm əyi  əlahiddə  olaraq  h əd əf seç- 

mişdir.  “Мэп  m üsəlm an  ölkəsini,  erm əni  ter- 

rorizm indən,  işğalından,  tarixi  abidələrinin 

m əhv  edilm əsindən  əziyyət  çəkən  bir  ölkəni 

təmsil edirəm ,”- deyən Prezident İlham Əliyev 

2015-ci  il  noyabrın  17-də  Parisdə  U N ESCO  

Baş  K onfransının  38-ci  sessiyasının  Liderlər 

Forum unda tribunasından Erm ənistanın mədə- 

ni  irsə  qarşı  vandalizm   siyasətini  ifşa  edərək 

işğalçı dövlətə sərt xəbərdarlığını çatdırdı:  “ İş- 

ğal  nəticəsində  ölkəm izin  600-dən  çox  tarixi 

və m em arlıq abidəsi, 40 min eksponatı olan 22 

muzey,  10 m əscid m əhv edilmişdir.  Buna bax- 

mayaraq,  siz bu gün Bakının m ərkəzində Azər- 

baycan  hökum əti  tərəfındən  Ь э ф а   edilm iş 

erm əni kilsəsini görə bilərsiniz.  Ə lbəttə ki, biz 

torpaqlarım ıza qayıdacağıq, şəhərlərim izi bər- 

pa  edəcəyik,  orada  yeni  m əktəblər  və  xəstə- 

xanalar inşa edəcəyik,  lakin tarixi abidələrim iz 

Ь эф а edə bilməyəcəyik.  Erm ənilər bizim tarixi 

irsim izi  məhv ed ib b r,  lakin  onlar bizim   iradə- 

mizi  məhv  edə  bilməzlər,  evlərinə  geri  qayıt- 

m aq  istəyən  qaçqın  və  m əcburi  k ö çk ü n b rin , 

B akıda  və  A zərbaycanın  digər  şəhərlərində 

dünyaya  gələn,  öz  tarixi  torpaqlarını  heç  vaxt 

görm əyən,  lakin doğm a torpaqlarına qayıtmaq 

üçün  qəlbində  böyük  iradə  i b   yaşayan  insan- 

ların  nəvə  və  nəticələrinin  iradəsini  məhv  edə 

bilməzlər.  O nlar  geri  qayıdacaqlar!  Biz Azər- 

baycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etm ək  üçün 

hər şeyi  edəcəyik” .  (5)

“ M ultikulturalizm bizim adət-ənənəmizdir. 

M ultikulturalizm -dövlət siyasəti  və  ictimai  si- 

farişdir.  Multikulturalizm bizim həyat tərzimiz- 

dir”,  -  deyən  Prezident  İlham Əliyev  Qafqazda 

эп  qədim   k ilsəb rd ən   birinin  A zərbaycanda, 

qədim   Şəki  şəhərinin  yaxınlığında  y erb şm ə- 

sindən,  о  cüm b d ən   743-cü  ildə  tikilmiş  эп  qə- 

dim məscidlərdən birinin Azərbaycanda, qədim 

Şamaxı  şəhərində  olm asından  xalqım ızın  qü- 

rur və  fərəh  hissi  keçirdiyini  bildirmişdir.

B e b  bir siyasi  kontekstdə  Prezident  İlham 

Ə liyev  28  fevral  2014-cü  il  tarixli  sərəncam ı 

i b  A zərbaycan  Respublikasının m illətlərarası, 

m ultikulturalizm  və dini m ə s ə b b r  üzrə d ö v b t

m üşavirinin xidm ətini  yaratmışdır.  Bu gün bu 

xidm ət  ölkənin  ideoloji  həyatının  önəm li  isti- 

q am ətb rin i  əlaqəli  şəkildə  öyrənən,  obyektiv 

səbəbdən özünü göstərən müəyyən boşluqların 

doldurulm asım   təm in  edən  vacib  b ir  orqan 

kimi  fəaliyyətini  qurmaqdadır.

Prezident İlham Ə liyevin m ultikulturalizm  

siyasətinin  növbəti  əhəm iyyətli  addım ı  Bakı 

Beynəlxalq M ultikulturalizm  M ərkəzinin yara- 

dılmasma dair  15 may 2014-cü il tarixində imza- 

ladığı fərman oldu.  Bu mərkəzin yaradılmasının 

əsas m əqsədi ölkəm izdə ə s rb r boyu form alaş- 

mış tolerantlığın,  etnik-m ədəni, dini  m üxtəlif- 

liyin  qorunm asını  və  çiçək b n m ə sin i  təm in 

etm ək, h a b e b  A zərbaycanı  dünyada m ultikul­

turalizm   m ərkəzi  kim i  tanıtm aq  və  m övcud 

m ultikultural  m o d elb rin i  tədqiq  və  təşviq  et- 

məkdir.  D ünyanm  m ultikulturalizm   sahəsində 

aparıcı  m ü təxəssisbrinin,  görkəm li  ictimai  və 

siyasi  xadim b rin in   Bakıda  beynəlxalq  səviy- 

yədə  b e b   bir  m ərkəzin  açılmasını  son  dərəcə 

təbii  və  işgüzar  şəkildə  qəbul  e tm ə b ri  m əhz 

A zərbaycanın  bu  gün  dünya  m ultikulturaliz- 

m inin  m ərkəzinə  çevrilm əsi  reallığını  aydın 

şəkildə nüm ayiş  etdirir.

Prezident  İlham  Ə liyev  2015-ci  il  noyabr 

ayının  17-də  Parisdə  UNESCO-nun  məlum 

forumunda xüsusi  olaraq vurğulamışdır ki,  cari 

ildə  Birinci  Avropa  O yunlarına  ev  sahibliyi 

etm əyim iz  də  m ultikulturalizm in  bir  nümunə- 

sidir.  M üsəlman  ölkəsində  ilk  Avropa  oyun- 

larının 

keçirilm əsi 

multikulturalizm 

və 

tolerantlıq  ideyalarının  təntənəsidir.  Cənab 

Prezident fıkirbrini davam etdirərək bildirdi  ki, 

2017-ci  ildə  İslam  Həmrəylik  Oyunlarını 

keçirəcəyik  və  nəticədə  ola  bilsin  ki,  uzun  ilb r 

ərzində Azərbaycan,  Bakı  şəhəri  bu  iki  yanşın 

bir  məkanda  k eçiribcəyi  yeganə  yaşayış  yeri 

olaraq qalacaqdır.  (5)

Cari  ilin  25-27  aprel  tarixlərində  Bakı  şə- 

hərində  BM T  S ivilizasiyalar  A lyansınm   7-ci 

Qlobal Forum unun keçirilm əsi i b  A zərbaycan 

bəzi Avropa lid erb rin in  pessim ist baxışlarının 

əksinə olaraq m ultikulturalizm in yaşadığını və 

böyük  p e rsp ek tiv b rin in   olduğu  ism arıcını 

mütərəqqi  bəşəriyyətə  “ünvanlamış”  oldu.  Fo- 

ruma dünyanm  140-dan çox ölkəsindən nüfuzlu

■  142  ■

■  İyul  -  Avqust  - Sentyab r  ■

---

■  Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcriibə  ■

nüm ayəndə  heyətlərinin,  çoxsaylı  beynəlxalq 

təşkilatların, dini konfessiyaların və QHT-lərin 

təm silçilərinin  qatdm ası  yuxarıda  söylənilən 

həqiqətin  təsdiqi  kim i  dəyərləndirilə  b ib r. 

Forum da çıxışında “A zərbaycan Qərb i b  Şərq 

arasında  təkcə  coğrafı  körpü  deyil,  həm   də 

m ədəniyyət  körpüsüdür” ,-deyən  Prezident 

İlham   Ə liyev  haqlı  olaraq  vurğuladı  ki,  tole- 

rantlığın  məkanı,  multikultural  dəyərlərə  sadiq 

olan  müstəqil  Azərbaycan  m ədəniyyətlərin 

dialoqunun  inkişafına,  mədəni  müxtəlifliyin 

qorunub  saxlanılm asına  və  sivilizasiyalar  ara- 

sındakı  qarşdıqlı  münasibətlərin  tənzimlənmə- 

sinə yönələn mühüm layihələrin reallaşdınlması, 

m ötəbər forum lann  keçirilməsi  sahəsində  zən- 

gin  təcrübəyə m alikdir” .  (6)

Heç  şübhəsiz,  həm in  təcrübənin  öyrənil- 

məsi və tətbiqi dünyada m ədəniyyətlərarası və 

dinlərarası harm oniyanm  form alaşm ası məna- 

feyinə xidm ət  etmiş olar.

Prezident  İlham  Ə liyevin  m ultikulturaliz- 

mə,  tolerantlığa  verdiyi  siyasi  dəyərin  dünya 

m iqyasında real  elmi,  mədəni,  sosial  müstəvi- 

lərə  köçürülm əsi  işində  H eydər  Ə liyev  Fon- 

dunun  böyük  xidm ətləri  danılmazdır.  Bu  gün 

A zərbaycan  m ultikultural  ənənələrinin  qoru­

nub saxlanması, təbliği  ilə bağlı H eydər Əliyev 

Fondu  olduqca  əhəm iyyətli,  m öhtəşəm   layi- 

hələr  həyata  keçirir.  Bu  layihələr Azərbaycan 

m ultikulturalizminin  bir  ölkə  çərçivəsində  qa- 

palı  inkişafını deyil, dünya çərçivəsində dinbrin 

və  m ədəniyyətlərin  müxtəliflikləri  reallığında 

fəaliyyət göstərm əsini  şərtləndirir.

Bundan  savayı,  bu  il  29-30  sentyabr  tari- 

xində  bəşəriyyətdə  maraq  doğuran  qlobal  xa- 

rakterli məsələlərə dair geniş spektrli dialoqlar, 

fıkir  m ü b a d ib si  və  m üzakirələr  aparm aq 

m əqsədilə  hər  il  tanm m ış  d ö v b t  xadim lərini, 

elm in  m ü x təlif sahələri  üzrə  N obel  m ükafatı 

qalib b rin i  və  nüfuzlu beynəlxalq  təşkilatların 

rəhbərbrini, о cü m b d ən  dünyanın siyasi, elmi 

və  m ədəni  elitasının  görkəm li  n ü m ay ən d əb - 

rini  bir  araya  toplayan  sayca  V  Bakı  Beynəl- 

xalq  H um anitar  F orum unun  Bakı  şəhərində 

keçirilm əsi  bir  daha  dünyaya  sübut  etdi  ki, 

A zərbaycanda m ultikulturalizm  adət-ənənədir, 

d ö v b t  siyasətidir,  ictim ai  sifarişdir,  h a b e b

bizim  zənginliyim iz və g əb cəyim izin təminat- 

çısıdır.  Forum da proqram  xarakterli çıxış edən 

Prezident  İlham  Ə liyevin  s ö z b ri  i b   desək, 

“A zərbaycan  dünyada  m ultikulturalizm in  эп 

m ühüm   ünvanlarından  birinə  çev rilm işd ir” . 

B e b   olduqca  m ühüm   tədbirin  A zərbaycanda 

keçirilməsinin m əqsədbrinə toxunan Prezident 

İlham  Ə liyev  qeyd  etdi  ki,  “İlk  növbədə,  bu, 

bizim  ölkəm izə  lazımdır.  Çünki  Azərbaycan 

çoxkonfessiyalı,  çoxm ilbtli  ölkədir.  Azərbay- 

canda bütün ölkəbrin,  xalqların nüm ayəndəbri 

bir a ib   kimi  yaşayır.  Eyni  zamanda bu beynəl- 

xalq,  siyasi  və  humanitar təd b irb r  dünyaya  da 

bir  siqnal  göndərir  ki,  dünyanm   mütərəqqi 

nümayəndələri  səylərini  daha  da birləşdirməli- 

d irb r.  Çünki  bu  gün,  əfsuslar  olsun  ki, 

dünyada  xoşagəlm əz  m e y ilb r  üstünlük  təşkil 

edir.  Q anlı  toqquşm alar,  m ü x təlif b ö lg ə b rd ə  

m ü h a rib ə b r  gedir,  dini,  m illi  zəm ində  qan 

tökülür.  B eynəlxalq  hum anitar  əm əkdaşlığın 

d ərin b şm əsi  m üəyyən  dərəcədə  bu  m ənfı 

m e y ilb rin   qarşısını  ala  və  m üsbət  m e y ilb ri 

gücləndirə b ib r ”  (7).

Prezident  İlham   Ə liyevin  m ultikulturaliz- 

mə,  tolerantlığa  verdiyi  siyasi  dəyərin  dünya 

m iqyasında real  elmi,  mədəni,  sosial  müstəvi- 

1эгэ köçürülm əsi  işində H eydər Ə liyev Fondu- 

nun  böyük  xidm ətləri  danılm azdır.  Bu  gün 

A zərbaycan  m ultikultural  ən ən ə b rin in   qoru­

nub saxlanması, təbliği  ilə bağlı H eydər Əliyev 

Fondu  olduqca  əhəm iyyətli,  m öhtəşəm   layi- 

hələr  həyata  keçirir.  Bu  layihələr  A zərbaycan 

m ultikulturalizm inin  bir  ölkə  çərçivəsində  qa- 

palı  inkişafını deyil, dünya çərçivəsində dinbrin 

və  m ədəniyyətlərin  m üxtəliflikbri  reallığında 

fəaliyyət  göstərm əsini  şərtləndirir.

Fondun düşünülmüş, sistemli fəaliyyətində 

m ultikulturalizm in mühüm aspektlərindən biri 

olan  m ədəniyyətlərarası  əla q ə b rin   m öhkəm - 

b n m ə si  istiqam əti  xüsusi  yer  tutur.  Fondun 

prezidenti, U N ESC O  və  ISESCO -nun xoşmə- 

ramlı  səfiri,  Milli  M əclisin  deputatı  M ehriban 

xanım Ə liyevanın təşəbbüsü i b  k eçirib n  “Mə- 

d ən iy y ətb rarası  dialoqda  qadınların  rolunun 

genişləndirilm əsi” ,  “Q loballaşm a  şəraitində 

m ədəniyyətbrin rolu”, “Çoxmədəniyyətli dün- 

yada sülh şəraitində birgə yaşam a” , “Azərbay-

■  3 (55) 2016  ■

■  143  ■

---

■  Ş.Adıgözəlov  ■

can-tolerantlıq məkanı” layihəbrini xüsusi qeyd 

etm ək olar.  Tərəqqipərvər dünya  ictim aiyyəti, 

görkəm li  şəxsiyyətlər  və  sıradan  insanlar  bu 

qəbildən  olan  tədbirlərin  keçirilm əsini,  orada 

m ədəniyyətlərarası  dialoqun  inkişafına  həsr 

olunm uş  m ə sələb rin   m üzakirə  olunm asını  və 

эп  əsası,  gerçəkləşdirilm əsini  böyük  rəğbətlə 

qarşılayır.

B eb lik b ,  sonda  onu  da  xüsusi  olaraq  qeyd 

edək  ki,  Ulu  Öndər  Heydər  Əliyevin  müəllifı 

olduğu  çoxmədəniyyətlilik  siyasətinin  Prezident

İlham  Əliyev  tərəfındən  varislik  xətti  ib   nova- 

torcasma davam etdirilməsi kursu dünyanın ü z b ş- 

diyi  potensial  və  real  risk b rin ,  о  cüm lədən 

ksenofobiya,  irqçilik,  islam ofobiya  və  m ulti- 

kulturalizm in  altem ativi  olan  digər təhdidlərin 

aradan qaldınlması mənafeyinə xidmət göstərən 

orijinal  həll yollannm   irəli  sürülməsi baxımın- 

dan da unikaldır: “Siz qonşunuzdan milliyyətini, 

kilsədə,  sinaqoqda  və  ya  məsciddə  ibadət  et- 

məsini soruşmadan onunla yanaşı yaşamalısınız. 

Yalnız bu halda potensial riskbri azalda b ib rik ”.

Ədəbiyyat:

1.  M ehdiyev  R.  “A zərbaycançılıq-m illi  ideologiyanın  kam il  nüm unəsi” ./  “A zərbaycan”  qəz., 

7  noyabr 2007.

2.  N iftiyev N. A zərbaycanda birgəyaşayış və m ultikulturalizm .  Bakı,  2015,  408  s.

3.  Əliyev  V.  Üm um m illi  lider  H eydər  Əliyevin  milli  siyasətində  multikulturalizm  faktoru-XXI 

əsrdə Azərbaycanı sivilizasiyalararası dialoq mərkəzinə aparan yol. // ’’Heydər Əliyev və multikultural 

dəyərlər” m övzusunda keçirib n  konfransın materialları,  Bakı, Azərnəşr, 2016,  616 s.

4.  Ə m iraslanov  Ə.  H eydər  Ə liyevin  üm um bəşəri  ideyalarında  m ultikulturalizm   siyasəti// 

“H eydər  Ə liyev  və  m ultikultural  dəyərlər”  m övzusunda  k e ç irib n   konfransın  m aterialları,  Bakı, 

A zəm əşr,  2016,  616  s.

5.  Prezident İlham Əliyevin U NESCO  Baş K onfransm ın 38-ci  sessiyasının L id e rb r Forum unda 

çıxışı/ w w w /president.az

6.  Prezident  İlham   Ə liyevin  BM T  S ivilizasiyalar  A lyansının  7-ci  Q lobal  Forum unda  çıxışı/ 

w w w /president.az

7.  Prezident İlham Əliyevin  V Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumunda çıxışı/www.president.az

Açar sözlər: 

multikulturalizm,  Heydər Əliyev Fondu,  UNESCO,  tolerantlıq,  din

Ключевые слова: 

мультикультурализм,  Фонд Гейдара Алиева,  ЮНЕСКО,

толерантность, религия

K eyw ords: 

multiculturalism,  Heydar Aliyev Foundation,  UNESCO,  tolerancy,

religion

■  144  ■ 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------  ■  İyul  -  Avqust - Sentyab r  ■

---

■  Dövlət idarəçiliyi: nazariyya və təcriibə  ■

Ширхан Адыгезалов 

Действительный  член  Международной Инженерной Академии, 

доктор  юридических наук

Гейдар Алиев  и политика  мультикультурализма в Азербайджане

Резюме

В  современном мире  экономический,  политический  и  военный  кризисы  продолжают еще 

более углубляться, в межгосударственных отнош ениях формируется среда недоверия. Самым 

серьезным кризисом является нравственный кризис, кризис ценностей. Сегодня в мире появи­

лись  серьезные  противники  мультикультурализма,  которые  стараются  навязать  международ­

ному общ ественному мнению  вымышленную  идею  о том,  что  мультикультурализм  потерпел 

неудачу.  На фоне  этой  опасной реальности современного  мира Азербайджанская Республика 

проводит  политику  охраны  и  развития  ценностей  толерантности  и  мультикультурализма.  В 

определении и формировании этой политики больш ие заслуги принадлежат О бщ енациональ­

ному лидеру Гейдару Алиеву. В данной статье изучается содержание его заслуг, анализируются 

механизмы их реализации, выдвигаются научные выводы и предложения.  В то же время, здесь 

на  основе  фактов  аргументированно  обосновываются  вопросы,  связанные  с  успеш ным  про­

должением  П резидентом  Ильхамом  Алиевым  государственной  политики  мультикультура­

лизма,  автором которой был О бщенациональный лидер  Гейдар Алиев.

Shirkhan Adigozalov 

Member of the International Academy o f Engineering,  Doctor of Law

Heydar Aliyev and the policy o f multiculturalism in Azerbaijan

Summary

In  m odem  world,  economic,  political  and military crises has  been  more  intenisfied  and  it  causes 

distrust environment in interstate relations. The most serious crisis is a moral crisis, a crisis o f values. 

Today  there  were  serious  opponents  o f multiculturalism  in  the  world  w ho  strives  to  impose  on  the 

international public opinion fictional idea that multiculturalism has failed. Against the background o f 

this dangerous reality o f the modem  world, the Republic o f Azerbaijan pursues a policy o f protection 

and  promotion  o f the values  o f tolerance  and  multiculturalism.  National  leader Heydar Aliyev had  a 

great  contribution  to  defining  and  developing  o f this  policy.  The  paper  analyzes  the  mechanisms  o f 

their implementation, the scientific conclusions and proposals are put forward. At the same time there 

is  evidence-based arguments to  settle  issues related to the  successful  continuation o f President  Ilham 

Aliyev state policy o f multiculturalism  established the National Leader H eydar Aliyev.

■  3 (5 5 )2 0 1 6   ■

■  145  ■