 Musa Kazım Arıcan



Yüklə 259,09 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix17.11.2018
ölçüsü259,09 Kb.
#80733
növüYazı


 

___________________________________________________________ 

 Musa Kazım Arıcan, Doç. Dr. 

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe Bölümü

06690, 


Çankaya, Ankara, TR

kazimarican@hotmail.com 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



Beytulhikme An International Journal of Philosophy 

ISSN: 1303-8303

Volume 3 Issue 1 June 2013 



Araştırma Makalesi / Research Article 

___________________________________________________________ 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

___________________________________________________________ 



Spinoza between Pantheism and Panentheism Discussions

 

 



MUSA KAZIM ARICAN 

Yıldırım Beyazıt University 

 

 



 

Abstract: In this article examines whether Spinoza was a pantheist 

or  not  as  it  widely  accepted.  When  it  was  considered  interpreta-

tions  of  Spinoza’s  commentators  and  philosophy  historians,  he 

could  be  supposed  to  be  pantheist  in  general.  Nonwithstanding, 

when considering Spinoza’s works first hand, it is pointed out that 

naming  his  system  as  panentheism  instead  of  pantheism  is  more 

feasible. 

Keywords:  Spinoza,  God,  pantheism,  panentheism,  transcendent, 

immanent. 

 

 

 



 

 

 



 


 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

18 

Giriş 


Felsefe  geleneğinde,  felsefesi  en  tartışmalı  olan  filozofların  başında 

Spinoza  gelmektedir.  Özellikle  onun  felsefesinin  panteizmin  en  tipik 

örneği  olduğu  söylemi  bu  tartışmaların  doruk  noktasını  oluşturmaktadır. 

Tabii ki panteizm tartışması Tanrı tasavvuruyla ilişkili bir husustur. Acaba 

Spinoza iddia edildiği gibi panteizmin en tipik savunucusu mudur? Pante-

izmin en sistemli savunucusu Spinoza mıdır? 

Biz  bu  yazımızda  bilinenin  aksine  Spinoza  felsefesinin  panteizmle 

değil  panenteizmle  ilişkili  olduğunu  savunmaktayız.  Spinoza’nın  felsefesi 

niçin panteizm olarak adlandırılamaz? Doğrudan Spinoza’nın eserlerine ve 

yazdıklarına  başvuracak  olursak,  Spinoza’nın  Tanrı  anlayışının  dolayısıyla 

felsefesinin  panteizm  olarak  değil,  panenteizm  olarak  adlandırılmayı  hak 

ettiğini görürüz. Oysa Spinoza’nın eserlerine ve yazdıklarına değil Spinoza 

yorumcularına  ve  yazdıklarına  bakacak  olursak,  çoğunlukla  Spinoza’nın 

Tanrı  anlayışının,  dolayısıyla  felsefi  sisteminin  panteizm  olduğunun  bize 

dikte edildiğini görmekteyiz. 

Spinoza’nın Felsefesinin Panteizm Olarak Yorumlanması 

Spinoza’yı, tartışmalı kılan en önemli hususların başında, onun pante-

ist  olup  olmadığı  gelir.  Spinoza  hakkında,  hangi  konu  incelense,  hemen 

hemen  onun  panteizmi  kaçınılmaz  olarak  gündeme  gelmektedir.  Bu  ne-

denle, onun hakkındaki en zor konu, bizzat onun Tanrı anlayışını pante-

izm açısından değerlendirmektir.  

Spinoza’yı panteist olarak yorumlayan yorumcuların oldukça fazla ol-

duğu yaygın olarak bilinmektedir. 1705’de, Toland tarafından ilk kez kul-

lanılan  panteizm  kavramı  ortaya çıkana kadar, Spinoza’nın  Kabbala’ya ve 

Tanrı-âlem özdeşliğine dayanan sistemi, ateizm kavramıyla ifade edilmeye 

çalışılmaktaydı. Bu dönemden sonra, Spinoza’nın doktrini, panteizm ola-

rak isimlendirilmeye başlanmıştır (Moreau, 1996: 413).  

Daha sonraları, onun felsefesi, tek tip bir  panteizm olarak da görül-

mez. Yaygın olarak, Spinoza felsefesi, idealist panteizm olarak değerlendi-

rilmekle  birlikte;  onun  felsefesinin  W.  Windelband  tarafından  ‘matema-

tiksel panteizm’ olarak yorumlandığını (Wolf, 1966: 60), Sarah Hutton da 

(996:  273),  ‘materyalisttik  panteizm’  olarak  değerlendirildiğini  belirtir. 

Pereboom  1994:  617)  Spinoza’yı,  Stoalılar  gibi  bir  panteist  olarak  görür-



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



19 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

ken;  Garvie  (1951:  609),  Spinoza’nın  panteizmini  özünde  dini  bir  sistem 

olarak nitelendirmektedir.  

Spinoza’nın  doktrinin,  çoğu  insan  tarafından  panteizm  olarak  isim-

lendiğini, belirten Pollock, onun mistik ve panteist sisteminin, Orta Çağ 

Yahudi filozoflarını takip ettiğini ileri sürer. Ona göre, bu sistemin, Bru-

no  ve  Hindu  panteizmine  benzeyen  yönleri  de  vardır.  Ancak,  Pollock’a 

göre, Spinoza’nın panteizm olarak isimlendirilen sistemi, Mr. Fiske gibiler 

tarafından, ‘kozmik teizm’ olarak da isimlendirilmektedir. Bununla birlik-

te, Spinoza’nın, ne ateizm ne deizm ne de agnostisizm olarak isimlendiri-

len doktrini, zâti bir Tanrı’yı savunan teizm olarak da isimlendirilmekte-

dir (Pollock, 1899: 331-3). Görüldüğü gibi, Pollock, Spinoza sistemine dair 

kendi kanaatini açık bir şekilde belirtmez. Ancak, o, onun sistemini, stoa-

cı  bir  panteizmden  ziyade,  sûfizmi  içeren  mistik  bir  sistem  ya  da  dindar 

bir panteizm olarak gördüğünü ima  eder. Bir  taraftan da, o, bu sistemin, 

kozmik  teizm  ya  da  teizm  şeklinde  isimlendirilmesini  de  yadsımaz  (Pol-

lock, 1899: 361).         

E.E. Harris, Spinoza felsefesinin, ‘Tanrı ile Tabiatı aynileştirdiği için 

sık sık panteizm olarak değerlendirildiğini belirtir. Zira panteizm, tabiat-

taki her şeyin kutsal olduğuna, her tabii nesnenin ilahî olduğuna ve tanrı-

nın aynı derecede her şeyde mevcut olduğuna inanıştır’ (Harris, 1992: 25). 

Harris’e  göre,  Spinoza’nın  öğretisi  bu  tür  görüşleri  desteklemektedir. 

Hatta ona göre, Hıristiyan öğretisinde de bu görüşler desteklenmektedir. 

St. Paul şu öğretiyi savunur: ‘Biz onda yaşıyoruz, hareket ediyoruz ve varız’ 

(Resullerin İşleri, 17: 28). Yine ‘Rasullerin İşlerinde’ St. Peter, ‘hiçbir şey 

bayağı veya murdar değildir’ der (10: 28). Harris, Mezmurlarda ise şu ifade-

lerin  geçtiğini  belirtir:  ‘Rab  bütün  işlerinde  kutsaldır  –inayetlidir-’  (Mez-

murlar, 45: 17). Ancak, Harris’e göre, bir yerde, Spinoza öğretisinin, pante-

izm  olarak  yorumlanması  gibi,  Hıristiyan  öğretisinin  de  benzer  şekilde 

panteizm  olarak  yorumlanması  yanlıştır.  Çünkü  Spinoza,  ‘tabiat’  kelime-

sini kullanmakla hata etmiştir. Böylece, Spinoza’ya göre, Tanrı’yla özdeş-

leşmiş  olan  tabiat  sonsuz  bütün  (infinite  whole)  olmaktadır.  Ayrıca,  Spi-

noza,  her  şeyin  aynı  derecede  ilahî  –tanrısal-  ya  da  mükemmel  olduğuna 

inanmamaktadır.  Ancak  alemin,  mükemmelliğin  değişen  derecelerinde 

sonsuz  tavırlar  içerdiğine  inanmaktadır. Fakat diğer  taraftan, tüm  bunla-

rın  ötesinde,  Harris’e  göre,  Spinoza’nın  Tanrı’sı  sonsuz  sıfatlara  sahiptir. 



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

20 

Panteistlerin tanrısı olan fiziki tabiat ise, ancak bunlardan birine sahiptir. 



Bu sebeple, Spinoza’nın Tanrı’sı aşkın bir Tanrı’dır (trancendent deity) ve 

o,  bu  şekildeki  bir  panteistten  tamamen  farklı  gözükmektedir  (Harris, 

1992: 26).  

Kısacası, Harris burada, iki tür panteizmi söz konusu etmektedir. Bi-

ri,  bir  şeyin  kutsal  olduğuna  inanan  panteizm,  diğeri  de  Tanrı  ile  alemi 

özdeşleştiren  panteizm.  Ama  sonuçta  her  ikisi  de  panteizm  adı  altında 

ifade  edilmektedir.  Ona  göre,  Hıristiyanlık  bunlardan  birincisine  dahil 

olurken,  Spinoza’nın  öğretisi  ikincisine  dahil  olmaktadır.  Fakat  yine  de, 

Harris,  Spinoza’nın  panteizmi  konusunda  kesin  bir  kanaate  sahip  değil 

gibi gözükmektedir. Çünkü o, bir taraftan Spinoza’nın Tanrı’sının sonsuz 

sıfatlara  sahip  olduğu  düşüncesini  dikkate  almakta,  bu  durumda  onun 

aşkın  bir  Tanrı  anlayışına  sahip  olduğunu  ve  bu  sebeple  de  panteizmden 

uzaklaştığını  dile  getirmektedir.  Diğer  taraftan  ise,  Spinoza’nın  Tanrı  ile 

âlemi ya da tabiatı özdeşleştirdiğini düşünmekte ve bu nedenle onu pante-

ist olarak görmektedir.  

Harris, Spinoza hakkında tek bir telakkinin değil farklı açılardan bir-

çok telakkinin yapılabileceği düşüncesindedir. O, Spinoza’nın, bir taraftan 

sonsuz sıfatlara sahip bir Tanrı kabul etmesinden ve aşkın bir Tanrı anla-

yışından  dolayı  panteist  olamayacağını  dile  getirirken,  diğer  taraftan  da 

Tanrı  ve  tabiatı  özdeş  kabul  etmesi  sebebiyle  panteizme  vardığını  ifade 

etmektedir. Samuel E. Stumpf da, Spinoza’nın panteizminin, yukarıda dile 

getirilen, Kutsal Kitaptaki (Resullerin İşleri 17/28) aynı ifadeye dayandığı-

nı belirtmektedir (Stumpf, 1989: 249). Yani, ona göre, Spinoza’nın pante-

izm olarak isimlendirilen sistemi, Kutsal Kitaptan kaynaklanmakta ve ona 

dayanmaktadır.  

Hampshire’a  göre  ise  (1951:  27),  bir  panteist  olan  Spinoza,  tüm  tabii 

olguları, zâti Tanrı dışında, bir içkin vahiy ile yorumlamaktadır. Yani, ona 

göre,  Spinoza,  zâti  bir  Tanrı  fikrine  sahip  olmayan  panteisttir.  Ancak 

Spinoza,  ‘Tanrı’nın  zihinsel  sevgisini’  savunduğundan  dolayı,  materyalist 

yerine  genellikle  mistik  bir  panteist  olarak  tanımlanır  (Hampshire,  1951: 

168). Ayrıca ona göre, o, panteizmin tanımında olduğu gibi Tanrı’yla tabi-

atı  aynileştirmekte  ve  bu  ikisini  bir  bütün  olarak  görmektedir  (1951:  39-

40).  Ancak  Hampshire’a  göre,  Spinoza,  kendi  içinde  bazı  paradokslar 

(self-contradictory) da yaşamaktadır. Çünkü o, bir taraftan Tanrı ve tabia-




 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



21 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

tı birbiriyle özdeşleşmiş bir bütün olarak değerlendirirken, diğer taraftan 

Tanrı  ve  tabiat  arasında  Yaratıcı  (Creator)  ve  onun  yaratması  (creation) 

ayrımını ortaya koymaktadır. Böylece Tanrı, insana da atfedilebilen irade 

ve istek sıfatlarına sahip yüce  bir zât olarak (süper person) kabul edilmiş 

olmaktadır.  Fakat  teologların  ve  metafizikçilerin,  insan  analojisine  göre 

tanımlamaya  çalıştıkları  yaratıcı  Tanrı  imajı,  kötülük  problemi  ve  Tan-

rı’nın  hür  seçimi  gibi  çözülmez  çelişkiler  ortaya  çıkaracaktır.  Ona  göre, 

yaygın  Yahudilik  ve  Hıristiyanlık  anlayışında,  zorunlu  yaratma  fikri  de 

aynı  düalizmi  içermektedir.  Aynı  şekilde,  biri  diğerinin  nedeni  olan  iki 

cevher  anlayışı  da,  yaratıcı  ve  onun  yaratıkları  ayrımı  şeklinde  başka  bir 

çelişki daha ortaya çıkarmaktadır (Hampshire, 1951: 40-2, 51).  

Spinoza’yı birkaç anlayışı birlikte savunan paradoksal bir filozof ola-

rak değerlendirenlerden birisi de Hampshire’dır. Çünkü o, Spinoza’yı bir 

taraftan Tanrı ile tabiatı özdeş kabul ediyor diyerek panteist ilan etmekte, 

öte yandan da onun Tanrı ve tabiat, Sonsuz ve sonlu, Yaratıcı ve yaratıl-

mış  ayrımı  yaptığını  ileri  sürmektedir.  Don  Garrett’a  göre  ise,  ‘Spinoza, 

yatıştırıcı ya da alaycı teistik terminolojisinde dinsizliği gizleyen basit bir 

ateist değildir. Onun Tanrı’sı, aşkın bir yaratıcı olmaktan ziyade, tabiatla 

özdeş olan bir Tanrı’dır’. Buna rağmen Garrett’e göre, ‘Spinoza’nın  felse-

fesini bir ateizm formu olarak tartışanlar da olmuştur’ (1996: 9-10). Scru-

ton’a  göre,  aynı  şekilde,  Spinoza,  Tanrı  ve  âlemi  bir  birinden  ayırmama-

sından,  her  ikisini  özdeş  kabul  etmesinden  ve  Tanrı’yı  her  şeyin  içkin 

nedeni  olarak  görmesinden  dolayı  panteist  ve  ateist  olarak  anılmıştır. 

Hatta ona göre, Novalis’in Spinoza’yı ‘Tanrı sarhoşu adam’ olarak zikret-

mesi de bu sebepledir (Scruton, 1986: 48, 52).  

Caird’e  göre,  Spinoza’nın  sistemi  şiirsel  ya  da  hayalî  panteizm  şekli 

olarak  tanımlanabilir.  Onun  sistemi,  tamamen  panteist  bir  sistemdir. 

Hatta, akozmizmi çağrıştıran bir panteizm türüdür. Bu, onun Kabbala’ya 

olan  ilgisine  dayanmaktadır  ve  Kabbala  mistisizmi  ya  da  Kabbala  pante-

izmi ismiyle de isimlendirilmektedir. Ona göre, Spinoza’da, Tanrı, doğru-

dan  doğruya  sonlu  alemin  yaratıcısı  değildir.  O  da,  Plotinus  gibi,  bunu, 

sudurla  açıklamaktadır.  Sonlu  alem,  ilahî  tabiatın  zorunluluğundan  çık-

maktadır (Caird, 1888: 46-8, 52, 69, 166) ve âlem Tanrı’nın tabiatının farklı 

ifade  edilişidir  (manifold  expression)  (1888:  175).  Ancak,  bunun  yanında, 

Caird’e  göre,  Spinoza’nın  panteizmini  sıkıntıya  düşüren  ve  iptal  eden 



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

22 

kanıtlar  da  vardır.  Söz  gelişi,  ‘var  olan  her  şey  Tanrı’da-dır’  ve  ‘tavırlar 



yalnızca Tanrı’da varolan, yalnızca Tanrı sayesinde algılanabilen şeylerdir’ 

ifadeleri  bu  kanıtlardandır.  Bunlar,  Tanrı’nın  âlemle  ilişkisinin  tamamen 

panteist  bir  bakış  açısıyla  ele  alınmasını  reddetmektedir  (1888:  162-3). 

Fakat Caird, tüm bu farklı duruma rağmen, Spinoza’nın panteist olduğunu 

kabul eden bir kanaat sergilemektedir. 

Ben Shlomo’ya göre, Spinoza, Tanrı ve sonsuz cevheri tabiatla özdeş-

leştirdiği için panteist olarak yorumlanmıştır. Onda, ruh ve madde, Tanrı 

ve  âlem  düalizmi,  her  şeyin  birliği  ilkesi  olan  monizme  indirgenmiştir. 

Ancak, tüm bunlara rağmen, Spinoza, geleneksel monoteizm içindedir ve 

monoteisttir.  Çünkü  ona  göre,  Tanrı  gerçekten  Bir  ve  Sonsuzdur.  Bu 

nedenle, Kutsal Kitabın  dediği anlamda, Tanrı’dan başka hiçbir şey  yok-

tur  (Ben  Shlomo,  1991:  219).  Strauss,  Herman  Cohen  tarafından,  Spino-

za’nın  sisteminin  panteizm  ya  da  mistisizm  olarak  nitelendirildiğine  dik-

kat  çeker.  Çünkü,  ona  göre  Spinoza,  Tanrı’yla  birliği  (unity)  ve  Tanrı’ya 

yakınlığı (proximity) savunmaktadır (1965: 208). Spinoza’nın panteizminin 

cevherin  birliği  (oneness)  üzerine  kurulduğunu  iddia  eden  Gilles  Deleu-

ze’e  göre  de,  Etika’da  olduğu  gibi,  tabiat  Tanrı’yla  özdeşleştirilmiştir. 

Böylece, Natura Naturata ve Natura Naturans içkin olarak ifade edilmiş-

tir (1988: 110-1).  

Hartshorne’a göre, Spinoza’nın panteizmi, Tanrı’yı tek gerçek olarak 

görmektedir.  Tanrı,  âlemi  de  kendi  özünde  içeren  mutlak  olarak  sonsuz 

tek gerçektir (1964: 41. Krş. Hartshorne and Reese, 1953: 189-97). ‘Her şey 

Tanrı’da-dır’  ilkesinden  hareket  eden  Parkinson’a  göre,  Spinoza’nın  pan-

teizminde, Tanrı mutlak olarak sonsuzdur. Her şey Tanrı’dadır, yani On-

dan  çıkar ve O  olmaksızın  ne  var  olabilirler  ne de  algılanabilirler. Spino-

za’nın  panteizminin  mantıksal  temeli  budur  (Parkinson,  1954:  48-63). 

Parkinson’un,  Spinoza’nın  panteizminin  temel  ilkesi  olarak  dile  getirmiş 

olduğu, ‘her şey Tanrı’da-dır, Onsuz ne var olabilirler ne de algılanabilirler’ 

düşüncesi,  panteizmden  ziyade,  panenteizmin  ilkesidir.  Çünkü  bilindiği 

üzere,  panteizm,  ‘her  şey  Tanrı’dır’  ilkesini  savunmaktadır.  Öyle  anlaşıl-

maktadır  ki  Parkinson,  burada,  panenteizmi  panteizm  olarak  ifade  et-

mektedir.  

Söz konusu ilke bağlamında konuyu ele alan Macit Gökberk de, Ma-

lebranche’ın  ‘her  şey  Tanrı’da-dır’  görüşünde  olduğu  için  pan-enteist, 




 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



23 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

Spinoza’nın da ‘her şey Tanrı’dır’ görüşünü savunduğu için panteist oldu-

ğunu belirtir ve şöyle der: ‘Malebranche her şeyi Tanrı’da görüyordu (pa-

nentheism).  Spinoza’nın  sistemi  ise  tam  bir  pantheizmdir;  onun  öğretisi 

her şeyde Tanrı’yı bulur; evren Tanrı ile doludur; evren Tanrı’nın kendisi-

dir.  (Oysa  Malebranche’ta  evren  Tanrı’da  idi)’  (Gökberk,  1990:  292).  Bu 

düşünceler,  biraz  önce  yukarıda,  bizzat  Spinoza’nın  kendi  eserlerinden 

hareketle dile getirmeye çalıştığımız ifadelere zıt düşmektedir. Çünkü en 

temelde, Spinoza, bir çok defa tekrarladığımız  gibi, hem tüm eserlerinde 

hem de bilhassa Etika’da ‘her şey Tanrı’da-dır’ demektedir. Hatta bu ilke-

den hareket eden Armour’a göre, Spinoza, Malebranche ile benzer düşün-

celeri savunmaktadır (Armour, 1992: 133, 53). 

Spinoza’nın sisteminin panteizm olduğunu ve onun da vahdet-i vücut 

olduğunu  iddia edenler de  söz  konusudur. Söz  gelişi, Adnan Adıvar, Spi-

noza’nın bir ateist değil, panteist, hatta ‘Allah’ı’ her yerde  gören  bir vah-

det-i  vücutçu  olduğunu  belirtir  (1980:  155).  Ancak  bize  göre,  geniş  bir 

tartışma  konusu  olan  panteizm  ve  vahdet-i  vücut  münasebetinde,  pante-

izm vahdet-i vücut olarak isimlendirilemeyeceği gibi,  panenteizm de tam 

olarak vahdet-i vücuda tekâbül etmese gerektir (Bkz. Erdem, 1990; Korla-

elçi, 1992).  

Spinoza’nın Felsefesi Niçin Panteizm Olamaz? 

Belki de Spinoza ismi söz konusu olduğunda en hararetli tartışmala-

rın zeminini oluşturan onun panteist olup olmadığına dair düşüncelerden, 

yorum ve yorumculardan şu ana kadar  onun panteizmini savunanları dile 

getirmeye  çalıştık.  Bu  noktadan  sonra,  bizatihi  Spinoza’nın  kendi  döne-

minden  başlayarak,  onun  sisteminin  panteizm  ya  da  onun  kendisinin  bir 

panteist olmadığını ileri süren yorum ve yorumcuları incelemeye görmeye 

ve ele almaya çalışacağız.           

Spinoza’nın sağlığında, yani kendi döneminde, Velthuysen, onun, ate-

ist  ve  deist  olması  yanında,  Tanrı  ve  âlemi  aynı/özdeş  kabul  ettiğini  ileri 

sürer.  Ona  göre,  Spinoza,  Tanrı’yı  âlemin  yapıcısı  (maker)  ve  kurucusu 

olarak tanımaktadır. Aynı şekilde, ona göre, Spinoza, her şeyin kaçınılmaz 

bir  zorunlulukla  Tanrı’dan  çıktığını  (emanate)  ve  tüm  bu  âlemin  Tanrı 

olduğuna  inandığını  iddia  etmektedir.  Yani,  Velthuysen’e  göre,  Spinoza, 

tüm şeylerin Tanrı’nın tabiatından zorunlu olarak çıktığını ve âlemin biz-




 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

24 

zat kendisinin Tanrı olarak düşündüğünü ifade eder (1966: 240-1). 



Bu  iddialara  karşı  Spinoza,  ‘bunlar  tamamen  yanlış’  diyerek  şiddetle 

karşı çıkar. Spinoza’ya göre, Velthuysen hatalı bir şekilde, kendisinin ceza 

ve  mükafat  olamayacağını,  her  şeyin  kadere  terk  edileceğini,  her  şeyin 

kaçınılmaz bir zorunlulukla Tanrı’dan çıktığını ve alemin Tanrı olduğunu 

iddia ettiğini ileri sürmektedir. Bunlar, Spinoza’ya göre, Velthuysen’in kin 

ve  garazlarıdır.  Çünkü  ‘Tanrı-Politik  İnceleme’de  olduğu  iddia  edilen  bu 

düşüncelerin  hiçbiri,  Spinoza’ya  göre,  bu  eserin  hiçbir  yerinde  kesinlikle 

yoktur (1966: 256-7). Nitekim Spinoza, Oldenburg’a yazdığı 73. mektupta, 

Tanrı  ve  âlemi  bir  ve  aynı  görerek  özdeşleştirenlerin  büyük  bir  yanılgı 

içinde  olduklarını  açıkça  belirtmektedir  (1966:  343).  Dolayısıyla,  Spino-

za’ya göre, bu tür kimseler kendi kitabının içeriğini tamamen boşaltan ve 

yanlış yorumlayan ‘baş belası’ kimselerdir (1966: 258). Zira Spinoza’ya göre, 

Tanrı ve tabiat birbirinden farklıdır, bu nedenle Tanrı ve tabiat bir (one) 

ve aynıdır demek tamamen yanlıştır.  

Bu konuda Spinoza, eski İbraniler (ancient Hebrews) ve Paul (Pavlus) 

gibi düşündüğünü belirtir. Yani Tanrı, her şeyin geçici (transient) nedeni 

değil  içkin  (indwelling)  nedenidir.  Diğer  bir  şekilde,  her  şey  Tanrı’da  (in 

God), Tanrı sayesinde yaşar  ve hareket eder (1934: I: 18; 1966: 343). Nite-

kim Spinoza’ya göre, St. Paul, Rasullerin İşlerinde (17/28): ‘Biz onda yaşı-

yoruz, hareket ediyoruz ve varız’ derken; Yuhanna’nın birinci mektubun-

da da (4:13): ‘Biz Tanrı’dayız ve Tanrı bizdedir, çünkü O, bize kendi Ru-

hundan vermiştir’ denilmektedir. 

Daha önce  belirtildiği üzere, önemine  binaen tekrar  vurgulamak ge-

rekir  ki  Spinoza,  eserlerinde  panteizmin  temel  ilkesi  olarak  kabul  edilen 

prensip  gibi,  ‘her  şey  Tanrı’dır’  dememektedir.  Bunun  aksine  panenteiz-

min temel ilkesi gibi, ‘her şey Tanrı’da-dır’ demektedir (1984: 44, 49, 54, 

66). Spinoza’nın söz konusu ifadeleri şu şekildedir:  ‘Her şey Tanrı’da-dır’, 

‘var olan her şey Tanrı’da-dır’ ya da ‘her şey Tanrı’da vardır’, ‘var olan her 

şey  Tanrı’da-dır  ve  Tanrı  sayesinde  tasarlanabilir’,  ‘var  olan  her  şey  Tan-

rı’da-dır ve Tanrı’ya bağlıdır ki Onsuz ne var olabilirler ne de tasarlanabi-

lirler’,  ‘varolan  her  bir  şey  Tanrı’da-dır’  ve  ‘her  şey  Tanrı’da-dır  ve  Ona 

bağlıdır, Onsuz hiçbir şey var olamaz ve tasarlanamaz’ (1934: I: 11-30). 

Bununla  birlikte,  o,  klasik  panteizmde  olduğu  üzere  vahyi,  peygam-

berliği ve mucizeyi de  inkar  etmek yerine, teistik ya da ilahî dinlerde  ol-



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



25 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

duğu  gibi  vahyi,  peygamberliği,  kutsal  kitapları,  mucizeyi  ve  yaratmayı 

dinlerin temel doktrinleri olan olgular  olarak  kabul etmekte ve hatta ge-

rekli  görmektedir  (Bkz.  Arıcan,  2001).  Belki  burada  Spinoza’nın  teizmin 

bu  kavramlarının  ve  anlayışlarının  içeriğini  nasıl  dolduğu  ya  da  teizmle 

tam olarak örtüşüp örtüşmediği tartışılabilir ve eleştirilebilir.  

Spinoza’nın  panteist  olarak  nitelendirilmesine  en  ciddi  karşı  çıkışı 

gösterenlerden  birisi,  yukarıda  daha  önce  kısmen  belirttiğimiz  gibi,  He-

gel’dir. O, Spinoza’nın bir panteist ve ateist olarak isimlendirilemeyeceği-

ni,  aksine  onun  akozmik  (alemsiz)  olarak  adlandırılabileceğini  dile  getir-

mektedir (Hegel, 996: 178). Hegel’in, Spinoza hakkındaki bazı düşüncele-

rini, doğrusu Spinoza  felsefesi açısından  pek  uygun bulmak mümkün gö-

zükmemektedir.  Söz  gelişi,  Spinoza’nın  ‘alemi  gerçek  bir  varlık  olarak 

görmediği’  iddiası  bu  kabildendir.  Zira  Spinoza,  alemin  Tanrı  tarafından 

meydana getirilmiş olduğunu belirtir. Kısacası o, Tanrı’nın sonsuz, alemin 

ise sonlu olduğunu vurgulamaktadır (Bkz. 1934, 11-30; 1961: 175; 1966: 277-

87, 343). Dolayısıyla Hegel’in, Spinoza felsefesinin ateist ve panteist olarak 

değerlendirilemeyeceği,  buna  karşılık  akozmik  olarak  değerlendirilmesi 

gerektiği  şeklindeki  düşüncesi,  bize  göre  yukarıdaki  gerekçeden  dolayı 

Spinoza  felsefesine  uygun  düşmemektedir.  Gerçi,  Hegel’in,  Spinoza’yı 

alemsiz  (akozmik)  olarak  nitelendirmesi  bir  tür  panteizm  olarak  da  yo-

rumlanabilir. Bu nedenle, Hegel, bu konuda, Spinoza’yı panteist addeden-

lerden pek de farklı bir tavır sergilememiş olmaktadır. 

Buna  karşın  Cassirer,  Hegel  ve  Spinoza  felsefesinin  panteizmle  suç-

lanamayacağını savunur ve şöyle der: ‘Daha ilk başlangıçtan Hegel, pante-

izmle  suçlanmıştır. Onun teolog  olan tüm karşıtları (opponents)  onu bu-

nunla  suçlamışlardır.  Bu  suçlama  büsbütün  asılsız  da  değildir,  ama  açık-

lanması  ve  sınırlandırılması  gereklidir.  Şayet  panteizm;  tüm  şeylerin  aynı 

düzeye getirilmesi, varlık ve değer arasında gerçek bir  ayrım bulunmadığı 

anlamına geliyorsa, ne Spinoza ne de Hegel panteist olarak isimlendirile-

bilirler. Spinoza’nın sisteminde cevherle  onun tavırları arasında, ebedi ile 

geçici  olan  arasında  ve  zorunlu  ile  mümkün  arasında  kesin  ve  açık  seçik 

bir  ayrım  vardır.  Aynı  şeyler  Hegel  için  de  geçerlidir.  O,  hiçbir  zaman 

gerçekliği  ampirik  varoluşla  özdeşleştirmemiştir’  (Cassirrer,  1955:  328). 

Joachim’e göre de, Spinoza, tavırlarla Tanrı’yı özdeşleştirmez. Bunlar, bir 

birinden ayrıdır (1901: 120). Cassirer’in burada dile getirmiş olduğu düşün-



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

26 

celer,  Spinoza  felsefesinin  ve  teolojisinin  sağlıklı  anlaşılmasının  olmazsa 



olmaz şartıdır. Spinoza ve Hegel felsefesindeki bu ayrımlar ve farklılıklar 

fark  edilmediği  ve  dikkate  alınmadığı  sürece  her  iki  filozof  da  yanlış  yo-

rumlanacak ve anlaşılacaktır.  

Spinoza’nın  Tanrı  anlayışı  üzerine  özel  bir  çalışma  yapmış  olan  Ma-

son  da,  Cassirer’in  düşüncelerine  benzer  şekilde,  Spinoza’nın  Tanrı  veya 

tabiatı  cisimsel  tabiatla  özdeşleştirmeye  (identify)  çalışmadığını  belirtir. 

Çünkü  ona  göre  de,  Spinoza  1675’de  Oldenburg’a  yazdığı  73.  Mektupta, 

Tanrı’yla  tabiatı  özdeşleştirenlerin  açık  bir  yanılgı  içinde  olduklarını  ve 

kendisinin  ‘her  şey  Tanrı’dadır  ve  Tanrı’da  hareket  eder’  diyen  Paul’un 

düşüncelerini paylaştığını dile getirir. Spinoza, John’un birinci mektuplar-

da  (Yuhanna,  4:  13)  dile  getirdiği  şu  düşüncelerle  de  hem  fikirdir:  ‘Biz 

Tanrı’dayız  ve O da bizdedir, bu yüzden O bize kendi ruhundan vermiş-

tir’. Bununla birlikte, Mason’a göre, M.P.Levine’in dediği gibi, ‘şayet Spi-

noza,  tabiat,  Tanrı  ve  cevheri  basit  bir  şekilde  şeylerin  bütünü  olarak 

görüyorsa, bu durumda o bir panteist olarak tanımlanacaktır’. Ancak Ma-

son’a  göre,  Spinoza  böyle  bir  anlayıştan  sakınmaya  çalışmaktadır.  Ona 

göre, hem E. Curley Spinoza’da Tanrı ve fiziksel tabiat arasında bir farklı-

lık olduğunu düşünür, hem de Alan Donagan Spinoza’da cevher ve şeyle-

rin  bir  bütün  olduğunu  düşünmemektedir.  Tüm  bu  nedenlerden  dolayı, 

Mason’a göre, Spinoza bir panteist değildir (1997: 31-2, 250-1. Krş. Levine, 

1994: 137, 362-3, 7n). 

Mason’a göre, Spinoza, indirgemeciliğinden dolayı, dinde baş natüra-

list  (arch-natüralist)  ve  baş  indirgemeci  (arch-reductionist)  olarak  görül-

mektedir.  Onun  en  önemli  indirgemeciliği  ya  da  özdeştiriciliği,  Tanrı  ve 

tabiat arasındadır. Söz  gelişi, x’in, y’ye  indirgendiği ifade  edildiğinde, bu-

rada x’in y’den başka bir şey olmadığı ya da x’in yalnızca y olduğu söylen-

miş  olmaktadır.  Böylece,  onun,  Tanrı’yı  tabiata  indirgediği,  yani  Tanrı’yı 

tabiattan başka bir şey olarak görmediği iddia edilmiş olmaktadır (Mason, 

1998: 111). Mason’a  göre, tüm bu düşünceler yanlıştır. Spinoza, hiçbir şe-

kilde bir dini de, eleştirmemektedir. Bilakis, onun düşünceleri, dinin ras-

yonelleşmesi ve sekülerleşmesi yolunda katkı sağlamaktadır. Özellikle de, 

onun  bu  katkısı  Yahudiliğin  sekülerleşmesi  hususundadır.  Aynı  şekilde, 

ona  göre,  Spinoza,  basit  bir  şekilde  panteist,  maddeci  bir  panteist  ya  da 

materyalist değildir. Onun, tabiatı, cisimsel tabiatla özdeşleşmiş de değil-




 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



27 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

dir. Bu, ancak, zihinsel ya da düşünsel olarak algılanabilir (1998: 117-8).        

Mason’un Curley’e yaptığı referansı ve bunun doğruluğunu Curley’in 

eserine  baktığımızda  görmekteyiz.  Curley,  özellikle,  Bennett  ile  Spinoza 

hakkında yapmış olduğu tartışmada, Bennett’i, ‘Spinoza’nın, cevheri tabia-

tın tamamıyla özdeştirdiği’ şeklindeki düşüncesinden dolayı eleştirmekte-

dir.  Curley’in  Spinoza  hakkında  kalem  kavgasına  giriştiği  Bennett,  Cur-

ley’in kendisini Spinoza’yı panteist olarak yorumladığının doğru bir tespit 

olduğu belirtir. Bennett göre, Spinoza, Tanrı’yla tüm gerçekliği özdeşleş-

tirmektedir ve böylece panteizmi kurmaktadır. Çünkü ona göre, Spinoza, 

genelde  ‘Tabiat’ ya da ‘Tanrı’ diye isimlendirilen tüm alemin yegane  cev-

her  olduğu  düşüncesindedir  (Bennett,  1991:  57-8;  1996:  64).  Ona  göre, 

Bennett,  böylece,  Spinoza’yı,  Tanrı’yla  tüm  gerçekliği  özdeşleştiren  bir 

panteist olarak yorumlamaktadır.  

Bunun yanında, yine ona göre, Bennett, bu yorumuyla, ateistlerle de 

hem fikir olmakta ve bu şekilde o, Spinoza’yı, hem panteist hem de ateist 

olarak  görmektedir.  Çünkü  sonuçta  Bennett,  Spinoza’nın  Tanrı’sını,  bir 

çok Spinoza yorumcusu gibi yanlış bir şekilde, her şey Tanrı’dır anlayışına 

ilaveten,  hem  âlemle  ve  varlıklarla  özdeş  hem  de  bu  yüzden  değişebilir 

(mutable)  olarak  yorumlamaktadır.  Curley’e  göre,  Spinoza,  ne  Tanrı  ve 

âlemi  özdeş  gördüğünü  ne  de  Tanrı’nın  değişebilir  olduğunu  kabul  eder. 

Çünkü  ona  göre,  Etika’da  Spinoza,  Tanrı’nın  değişmez  olduğunu  ve  her 

şeyin  Tanrı  (is  God)  değil  de,  her  şeyin  Tanrı’da  (is  in  God)  olduğunu  sa-

vunmaktadır. O halde, Tanrı değişmez ise, tüm tabiatla özdeş değildir ve 

tüm  tabiatı  Tanrı’yla  özdeşleştirmek,  basitçe  panteizm  ise,  bu  anlamda 

Spinoza, bir panteist değildir (Curley, 1991: 44-5). 

Diğer taraftan, Curley, Spinoza’nın panteist olamayacağına başka bir 

kanıt  olarak,  onun  Natura  Naturans  ve  Natura  Naturata  ayrımını  örnek 

gösterir  (Bkz. Bayrakdar,  1996; Arıcan, 2004). Spinoza’nın, Short Treati-

se’de  belirttiği  gibi,  Natura  Naturans,  açık  ve  seçik  olarak  bizzat  kendi 

kendisi sayesinde algılanan,  kendisinden başka  bir varlığa ihtiyaç duyma-

yan  Tanrı’nın  tüm  sıfatlarını  ve  cevheri  ya  da  Tanrı’yı  ifade  etmektedir. 

Natura  Naturata ise, cevherin tavırlarıdır. Bu açık ve seçik ayrım, Spino-

za’nın  bir  panteist  olmadığına  işaret  etmektedir  (Curley,  1969:  42-3,  61. 

Krş.  1991:  45-7).  Böylece  o,  Short  Treatise,  Etika  ve  kendisini  suçlayan 

Velthuysen’e  yazdığı  42.  ve  43.  mektuplarda,  evrenin  Tanrı  olduğu  ve 



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

28 

şeylerin Tanrı’dan zorunlu  olarak sudur  ettiği (emanate)  suçlamasını red-



deder (Curley, 1991: 47-8).  

Spinoza’nın  panteizmden  kaçınması,  Armour’a  göre  de,  Natura  Na-

turans  ve  Natura  Naturata  ayrımına  dayanmaktadır.  Bu  ayrımda,  aktif 

olanla nihâî sonuç ya da nedenle sonuç arasında temel bir ayrım yapılmış-

tır  (1992:  157).  Görüldüğü  gibi,  Spinoza’yı  panteist  olarak  değerlendiren 

yorumcular kadar, en  azından  onun salt olarak  panteist  olmadığını  düşü-

nen yorumcular da azımsanmayacak sayıdadır. Onunla ilgili olarak, buraya 

kadar  ele  almış  olduğumuz  tüm  tartışmalar,  Spinoza’yı  kolayca  panteist 

ilan etmenin pek de mümkün olmaması gerektiğini ortaya koysa gerektir.  

Spinoza’nın Panenteizmi 

Felsefe  tarihinde, Spinoza’nın panteist  olduğunu düşünenlerin azım-

sanmayacak  sayıda  olduğunu,  yukarıda  belirtmiştik.  Üstelik  kimi  yorum-

cular daha ileri giderek onun, şu ana kadar yaşamış ‘panteizmin en büyük 

peygamberi’ olarak görüldüğünü belirtmektedir (Thissen, 1996: 125). Tüm 

bu  yorum  farklılıkları  hem  panteizm  kavramının  içeriğine  yüklenen  an-

lamdan hem de Spinoza’nın düşüncelerinin, onun tüm eserlerinin bir bü-

tünlük içerisinde değerlendirilememesinden kaynaklanan önemli sorunlar-

la  ilişkili  olduğu  düşünülebilir.  Spinoza’nın  çok  farklı  yorumlara  imkan 

tanıyacak  düşüncelerinin  bulunduğu  gözden  uzak  tutulmaması  gereken 

bir prensip olması yanında, onun çok keskin sınırlar içerisine de konulma-

sı,  doğrusu  sisteminin  bütünlüğü  açısından  da  pek  uygun  olmayan  bir 

yaklaşım olsa gerektir.    

Son dönemlerde artık Spinoza’nın felsefesi ve Tanrı anlayışı panente-

izm  kavramıyla  ifade  etmeye  çalışmıştır.  Şimdi  de,  Spinoza  sisteminin 

panenteizm olarak değerlendirilmesi üzerinde durmaya çalışalım.  

Spinoza’nın salt olarak  panteist olamayacağını dile getiren yorumlar, 

temelde  Spinoza’nın Oldenburg’a yazdığı 73. mektupta ifade  ettiği (1966: 

343) ‘Tanrı ve alemi bir ve aynı sayanlar açıkça büyük bir yanılgı içindedir-

ler’  sözüne  dayanmaktadırlar.  Buradan  hareket  eden  yorumculara  göre, 

Spinoza’nın,  Tanrı  ve  âlem  özdeşliğini  savunan  panteizmden  farklı  bir 

konumda  değerlendirilmesi  gerekmektedir.  Hem  Spinoza’nın  bu  hususa 

ilişkin  düşüncelerine  hem  de  onun  panteist  olarak  isimlendirilmesine 

karşı çıkan tartışmalara daha önce işaret edilmiştik. Ancak onun panteist 



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



29 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

olarak isimlendirilmesine karşı çıkan yorumcular acaba onun hangi alter-

natif isimlendirmesini önermektedirler? 

Genevieve Lloyd’a göre, ‘Guéroult, Spinoza’nın Tanrı ve âlem arasın-

daki  ilişkilere  dair  görüşlerini,  panteizm  terimiyle  tanımlamak  yerine, 

panenteizm  terimiyle  tanımlamayı  önermektedir’.  Çünkü  ona  göre,  Spi-

noza’da  âlem  Tanrı  değildir,  ancak  Tanrı’dadır  (in  God).  Üstelik  sonlu 

şeyler, yalnızca kendi nedenleri olarak Tanrı’ya sahip değiller, onlar Tan-

rı’sız da algılanamaz ve kavranamazlar. Modern okuyuculara meydan oku-

yan bu şekildeki düşünce, ancak âlemin Tanrı’da (in God) olduğu bir iliş-

kiye izin verir. Böylece, alem Tanrı’da (into God) ya da Tanrı alemde (into 

world) yok olmuş (collapse) değildir. Lloyd’a göre, Woolhouse da, Spino-

za’nın bir panteist olarak yorumlanmasını yanlış bulur ve onu böyle  nite-

lemekten  kaçınmaya  çalışır.  Bu  şekil  de,  o  da,  Guéroult  gibi  Spinoza’nın 

panteist  olarak  değil  pan-enteist  olarak  isimlendirilmesinin  daha  uygun 

olacağını düşünmektedir (Lloyd, 1996: 40-1). 

Sonuç 


Spinoza, Tanrı’nın hem aşkın hem de içkin olduğunu savunmaktadır 

Bkz. Arıcan, 2006). Özellikle, Spinoza, pan-enteist sistemde  olduğu üze-

re,  Tanrı’nın  hem  aşkın  hem  de  içkin  olduğunu  savunmaktadır.  Spinoza 

aşkın bir Tanrı düşüncesinde olduğu için ve ona göre, yaratıcı Tanrı olarak 

Natura Naturans ve Tanrı sayesinde var olan varlıklar olarak Natura Na-

turata kavramlarındaki ayrım ve farklılıktan dolayı, Tanrı ve varlıklar ya da 

Tanrı  ve  âlem  ayrı  görüldüğü  için,  onun  sistemi  panteizm  terimi  yerine 

panenteizm terimiyle ifade edilmelidir.  

Hülasa, tüm çalışmamız boyunca vurgulamaya çalıştığımız üzere, son 

tahlilde Spinoza’nın panteist ya da pan-enteist olarak yorumlanması; onun 

Tanrı  ve  âlemi  ya  da  Tanrı  ve  varlıkları  özdeş  kabul  edip  etmemesine 

dayanmaktadır. Genel olarak, Spinoza’ya  göre Tanrı ve  âlemin  özdeş  ka-

bul  edenler  veya  Spinoza’da  her  şeyin  Tanrı  olduğunu  düşünenler,  onun 

panteist  olduğunu  savunmaktadır.  Bazı  yorumcuların  da  belirttiği  gibi, 

onun Tanrı ve âlemi, Tanrı ve varlıkları ayrı olarak gördüğünü düşünenler 

veya  onun  Etika’da  titizlikle  vurguladığı  üzere  her  şeyin  Tanrı’da  (‘in’ 

God) olduğu ya da Tanrı sayesinde var olduğu ayrıntısına dikkat çekenler, 

kanaatimizce haklı olarak, onun pan-enteist olduğunu savunmaktadır. 




 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

30 

Kaynaklar 



Adıvar, A.A. (1980). Bilim ve Din (İlim ve Din). İstanbul: Remzi Kitabevi. 

Arıcan,  M.K.  (2001).  Akıl  İman  İlişkisine  Spinoza’nın  Yaklaşımı.  Cumhuriyet 



Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2). 

Arıcan, M.K. (2004). Spinoza’nın Natura Naturans ve Natura Naturata Kavramla-

rının Anlamsal İçeriği Üzerine Tartışmalar.  Dinbilimleri Akademik Araştırma 

Dergisi, 4 (4). 

Arıcan,  M.K.  (2006).  Spinoza’nın  Tanrı-Alem  İlişkisinde  İçkinli-Aşkınlık  Prob-

lemi. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (1). 

Armour, L. (1992). Being and Idea: Developments of Some Themes in Spinoza and Hegel

New York: Georg Olms Verlag. 

Bayrakdar, M. (1996). Spinoza’nın Natura Naturans ve Natura Naturata Kavram-

larının İslami Kökenleri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XL. 

Ben Shlomo, Y. (1991). Substance and Attributes in the  Short Treatise and in the 



Ethics: An Attempt at an ‘Existentialist’ Interpretation. God and Nature: Spi-

noza’s Metaphysics (ed. Y. Yovel). Leiden: E.J. Brill. 

Bennett, J. (1991). Spinoza’s Monism: A Reply to Curley. God and Nature: Spinoza’s 



Metaphysics (ed. Y. Yovel). Leiden: E.J. Brill. 

Bennett, J. (1996). Spinoza’s Metaphysics. The Cambridge Companion to Spinoza (ed. 

D. Garrett). Cambridge: Cambridge University Press. 

Caird, J. (1888) Spinoza, UMI, Philadelphia: Lippincott. 

Cassirer, E. The Myth of The State. Garden City, NY: Doubleday Anchor Books. 

Curley, E. (1969). Spinoza’s Metaphysics: An Essay in Interpretation. Cambridge: Har-

vard University Press. 

Curley,  E.  (1991).  On  Bennett’s  Interpretation  of  Spinoza’s  Monism.  God  and 



Nature: Spinoza’s Metaphysics (ed. Y. Yovel). Leiden: E.J. Brill. 

Deleuze, G. (1988).  Spinoza: Practical Philosophy (trans. R. Hurley). San Francisco: 

City Lights Books.  

Erdem,  H.  (1990).  Panteizm  ve Vahdet-i  Vücud  Mukayesesi.  Ankara:  Kültür  ve  Tu-

rizm Bakanlığı Yayınları. 

Garrett, D. (1996). Introduction. The Cambridge Companion to Spinoza (ed. D. Gar-

rett). New York: Cambridge University Press. 

Garvie, A.E. (1951). Pantheism. Encyclopædie of Religion and Ethics (ed. J. Hastings), 

Vol. IX. New York: Charles Scribner’s Sons. 

Gökberk, M. (1990). Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi. 




 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013 



B

e

y



t

u

l



h

i

k



m

e

 



A

n

 



I

n

t



e

r

n



a

t

i



o

n

a



l

 

J



o

u

r



n

a

l



 

o

f



 

P

h



i

l

o



s

o

p



h

y

 



31 

Panteizm ve Panenteizm Tartışmaları Arasında Spinoza 

Hampshire, S. (1951). Spinoza. Harmondsworth: Penguin Books. 

Harris, E.E. (1992). Spinoza’s Philosophy: An Outline. London: Humanities Press. 

Hartshorne, C. (1964).  Man’s  Vision  of  God  and  the  Logic of  Theism. Hamden: Arc-

hon Books. 

Hartshorne, C. and W.L.Reese. Philosophers Speak of God. Chicago: The University 

of Chicago Press. 

Hegel,  G.W.F.  (1996).  Felsefi  Bilimler  Ansiklopedisi  1:  Mantık  Bilimi  (çev.  A.  Yar-

dımlı). İstanbul:  İdea Yayınevi. 

Hutton, S. (1996). Edward Stillingfleet and Spinoza. Disguised and Overt Spinozism 

Around 1700 (ed. W. van Bunge and W. Klever). Leiden: E.J. Brill. 

Joachim, H.H. (1901). A Study of the Ethics of Spinoza. Oxford: Clarendon Press.  

Korlaelçi, M. (1992). Panteizm ile Vahdet-i Vücudun Mukayesesi. Türk Kültürü ve 

Felsefe Panelleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.   

Levine, M.P. (1994). Pantheism. London and New York: Routledge. 

Mason, R. (1997). The God of Spinoza. Cambridge: Cambridge University Press. 

Mason, R. (1998). Reducing Religion: The Case of Spinoza. Teology, 800. 

Moreau,  P.-F.  (1996).  Spinoza’s  Reception  and  Influence  (trans.  R.  Ariew).  The 

Cambridge Companion to Spinoza (ed. D. Garrett). New York: Cambridge Uni-

versity Press. 

Parkinson, G.H.R. (1954). Spinoza’s Theory of Knowledge. London: Clarendon Press. 

Pereboom,  D.  (1994).  Stoic  Psychotherapy  in  Descartes  and  Spinoza.  Faith  and 



Philosophy, 11 (4). 

Pollock, S.F. (1899). Spinoza: His Life and Philosophy. London: Duckworth & Co. 

Resullerin İşleri (1997). Kitabı Mukaddes. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi. 

Scruton, R. (1986). Spinoza, Oxford: Oxford University Press. 

Spinoza, B. (1934). Ethics (trans. A. Boyle). Sheridan, OR: Heron Books 

Spinoza,  B.  (1961).  Principles  of  Cartesian  Philosophy  (trans.  H.E.  Wedeck).  New 

York: Philosophical Library. 

S

pinoza, B. (1966). The Correspondence of Spinoza (ed. A. Wolf). New York: Russell 



& Russell, Inc.  

Spinoza, B. (1984). Etika (çev. H.Z. Ülken). İstanbul: Ülken Yayınları.  

Strauss,  L.  (1965).  Spinoza’s  Critique  of  Religion  (trans.  E.M.  Sinclair).  New  York: 

Schocken Books. 

Stumpf,  S.E.  (1989).  Philosophy:  History  and  Problems.  New  York:  McGrow-Hill, 

Inc. 



 

 

B e y t u l h i k m e  3 ( 1 )  2013



 

B

e



y

t

u



l

h

i



k

m

e



 

A

n



 

I

n



t

e

r



n

a

t



i

o

n



a

l

 



J

o

u



r

n

a



l

 

o



f

 

P



h

i

l



o

s

o



p

h

y



 

Musa Kazım Arıcan  

32 

Thissen,  S.  (1996).  Images  of  Light  and  Shadow:  Spinozism  Bursts  Forth  into 



Dutch  Cultural  Life.  Disguised  and  Overt  Spinozism  Around  1700  (ed.  W.  van 

Bunge and W. Klever). Leiden: E.J. Brill. 

 

 

Özet:  Bu  makalede,  yaygın  olarak  kabul  edildiği  gibi  Spinoza’nın 



bir  panteist  olup  olmadığı  irdelenmektedir.  Spinoza  yorumcuları-

nın  ve  felsefe  tarihçilerinin  yorumlarına  bakıldığında,  onun  genel-

likle panteist olduğu varsayılabilir. Buna karşın Spinoza’nın doğru-

dan kendi eserleri esas alındığında, onun sistemini panteizm yerine 

panenteizm  olarak  adlandırmanın  daha  uygun  olacağı  belirtilmek-

tedir. 


Anahtar  Kelimeler:  Spinoza,  Tanrı,  panteizm,  panenteizm,  aşkın, 

içkin. 

Yüklə 259,09 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə